Wbrew dawniejszym pogl�dom Sasanidzi byli kontynuatorami Arsacyd�w i za ich po�rednictwem przej�li spadek po Achemenidach, nadaj�c swemu pa�stwu charakter zdecydowanie...

Alleluja! W samą porę dwa debile zorientowały się, że są dla siebie stworzeni!

Realizuj�c przej�ty od Arsacyd�w program restytucji staroperskiego pa�stwa w jego dawnych granicach, z wielk� energi� podj�li ekspansj� przeciw Rzymowi, p�niej Bizancjum zyskuj�c ogromne sukcesy, cho� decyduj�cego zwyci�stwa odnie�� nie zdo�ali. W przeciwie�stwie do lu�nej organizacji wewn�trznej pa�stwa Arsacyd�w, kt�rzy ci�gle musieli walczy� z buntami mo�nych, Sasanidzi stworzyli scentralizowan� monarchi� z siln� w�adz� panuj�cego, cho� nie uda�o im si� w pe�ni uzale�ni� od korony pot�nych rod�w ira�skich. Do wspania�ego rozkwitu na dworach monarszych i mo�nych dosz�a literatura i sztuka, o kt�rej artyzmie �wiadcz� zachowane liczne zabytki. Wp�ywom wysokiej kultury Iranu Sasanid�w ulegli p�niej Arabowie. Wprawdzie historia Sasanid�w znana jest g��wnie ze �r�de� grecko-�aci�skich i p�nych arabskich, daj� one wyobra�enie o ich walkach z Rzymem; ju� w Iii w. n.e. za panowania Szapura I Wielkiego (242-272�) zadali mu druzgoc�ce ciosy. Jak w istocie one przebiega�y, o tym �wiadczy wielki tr�jj�zyczny (w. j. greckim i dw�ch dialektach �rednioira�skich) napis, znaleziony przed kilkudziesi�ciu laty w pobli�u Persepolis, tzw. Res gestae divi Saporis. Zwyci�zcy Persowie opanowali rzymsk� Mezopotami�, si�gn�li do Syrii, gdzie z�upili jej stolic�, bogat� Antiochi� uprowadzaj�c tysi�ce je�c�w i ogromne �upy. W czasie kolejnego starcia zadali armii rzymskiej ci�k� kl�sk� pod Edess� bior�c do niewoli cesarza rzymskiego Waleriana (260 lub 259 r.). �r�d�o perskie m�wi o upokarzaj�cych warunkach i wysokich daninach, do jakich p�acenia zostali zmuszeni Rzymianie, natomiast nie m�wi o stratach terytorialnych cesarstwa rzymskiego. Si�a pa�stwa Sasanid�w polega�a nie tylko na absolutyzmie �wieckim panuj�cego. Czynnikiem drugim, odr�niaj�cym t� epok� historii Iranu od poprzednich, by�o pojawienie si� silnej organizacji religijnej, nazwanej cz�sto w literaturze ko�cio�em pa�stwowym, ze zwierzchnikiem nosz�cym tytu� mobadan mobad (wielki mobad). Narzuca�a ona, przy pomocy bezwzgl�dnych metod przypominaj�cych post�powanie w�adzy rzymskiej wobec chrze�cijan, wierzenia Zoroastra, zwalczaj�c wszystkie inne religie, jak r�wnie� rodzimych reformator�w, jak Mani, tw�rca manicheizmu (Iii�8�Iv w.). + Rozdzia�� pi��dziesi�ty pi�ty.� Kultura p�nego cesarstwa Orientalizacja religii� i kultury rzymskiej W miar� jak cesarstwo przemieni�o si� w monarchi� absolutn�, kr�puj�c� dawne prawa obywatelskie, nak�adaj�c� na ludno�� niezmierne brzemi� podatk�w i �wiadcze�, upada�y starodawne wierzenia zwi�zane z dawnym ustrojem, dawnym stylem �ycia. Ich miejsce zaj�y teraz kulty wschodnie, toruj�ce drog� orientalizacji rzymskiego �ycia. Cz�owiek nie widz�cy �adnych perspektyw rozwojowych dla siebie przyjmowa� tym gorliwiej wierzenia, zabobony, magi� wschodni�, przynosz�ce mu z�udn� pociech�. Temu procesowi patronowali sami cesarze rzymscy, np. Heliogabal. W Iii i Iv w szczeg�lnie rozpowszechni� si� kult s�o�ca (sol invictus s�o�ce niezwyci�one), kt�ry podni�s� do rz�du oficjalnej religii pa�stwowej cesarz Aurelian. Kult s�o�ca, zw�aszcza za� jego forma najbardziej rozpowszechniona, mitraizm ira�ski, wiara w boga Mitr�, wyrugowa� w Iii i Iv w. w szerokich ko�ach spo�ecze�stwa rzymskiego dawn� wiar�, kt�ra mia�a jednak zw�aszcza w szeregach rzymskiej arystokracji zagorza�ych zwolennik�w. Do walki z kultem s�o�ca wyst�pi�a skutecznie religia chrze�cija�ska. Jednak�e lepsze rozeznanie, spowodowane nap�ywem bogatszego materia�u �r�d�owego, z�agodzi�o nieco to dawniej panuj�ce wyobra�enie o g��bokim wp�ywie kult�w orientalnych na spo�ecze�stwo rzymskie. Chrze�cija�stwo religi�� panuj�c� Walcz�ce ci�ko z naporem wroga zewn�trznego i z rozk�adem wewn�trznym cesarstwo widzia�o w chrze�cija�stwie jeszcze jednego wroga rozsadzaj�cego tak potrzebn� do podo�ania pi�trz�cym si� trudno�ciom jedno�� pa�stwow�. Konsekwencj� tej postawy by�y pot�guj�ce si� w Iii w. prze�ladowania chrze�cijan, kt�re trwa�y a� do rz�d�w Dioklecjana. Wprawdzie pod presj� w�adzy wielu chrze�cijan z�o�y�o ofiar� cesarzowi, potwierdzon� urz�dowym za�wiadczeniem (libelli), ale te odst�pstwa nie powstrzyma�y rozwoju nowej religii. Jej wzrastaj�ce si�y s�usznie oceni� Konstantyn W., kt�ry tzw. nies�usznie edyktem mediola�skim z 313 r., b�d�cym w rzeczywisto�ci mandatem wydanym przez wsp�rz�dc�, Liciniusza, pod nazwiskiem obu cesarzy, przyzna� jej r�wnouprawnienie z innymi religiami. Odt�d chrze�cija�stwo szybko wzrasta�o i pomijaj�c kr�tki okres poga�skiej reakcji za Juliana Apostaty (361-363�). cieszy�o si� poparciem panuj�cych. Ostatecznie cesarz Teodozjusz wyni�s� je do rz�du religii panuj�cej i zakaza� praktyk poga�skich, kt�re jednak w dalszym ci�gu by�y uprawiane w r�nych o�rodkach wiejskich (pagus wie�, st�d pagani-poganie). Religia chrze�cija�ska zacz�a si� teraz szerzy� zar�wno w�r�d German�w, jak i w pa�stwie Sasanid�w. Zyska�a ona pot�n� si�� w organizuj�cej si� hierarchii ko�cielnej, r�wnocze�nie jednak rozsadza�y j� walki religijne prowadzone z wielkim fanatyzmem. Powsta�y bowiem liczne sekty, cz�sto o zabarwieniu spo�ecznym, przeciwstawiaj�ce si� oficjalnej nauce. Cesarstwo, kt�re spodziewa�o si� znale�� w religii chrze�cija�skiej sojusznika, czynnik stabilizacji imperium, zosta�o wci�gni�te teraz do walk, do spor�w religijnych, a jego interwencje przyczynia�y si� tylko do zaostrzenia sytuacji. Filozofia Os�abienie tw�rczo�ci filozoficznej zaznaczaj�ce si� ju� w poprzednim okresie pog��bi�o si� w Iii i Iv w., w miar� jak pot�gowa� si� kryzys spo�eczny i gospodarczy. ��czy� si� on z upadkiem o�wiaty, wzrostem zabobon�w, z niepewno�ci� ogarniaj�c� umys�y, kt�re szuka�y pociechy w�r�d trapi�cych je nieszcz�� w religii. W tych warunkach zrodzi�a si� filozofia neoplato�ska, kt�rej tw�rc� by� Plotyn (204-269�)