Nie rozwi�zywa�o to jednak pal�cych problem�w spo�ecznych, gdy� przyrost liczby miejsc pracy w wielkim przemy�le okaza� si� niedostateczny, by wch�on�� olbrzymie...

Alleluja! W samą porę dwa debile zorientowały się, że są dla siebie stworzeni!

Co wi�cej, post�p gospodarczy przynosi� bezpo�rednio ujemne skutki dla drobnej gospodarki, kt�ra stanowi�a podstaw� utrzymania dla wi�kszej cz�ci ludno�ci �yd. Modernizacja, wymuszana m.in. rozporz�dzeniami nakazuj�cymi instalowanie urz�dze� zapewniaj�cych higien� produkcji i sprzeda�y artyku��w spo�ywczych i stosown� przebudow� pomieszcze�, a tak�e przestrzeganie jako�ciowych standard�w, zw�aszcza produkt�w przeznaczonych na eksport, wymaga�a inwestycji. Wprawdzie by�y one przewa�nie skromne, lecz w�a�ciciele zak�ad�w - nawet w stosunkowo zamo�nej Wielkopolsce - nie mieli na to �rodk�w. Tysi�ce ma�ych sklep�w i warsztat�w, zw�aszcza �yd. (fragmentaryczne badania dowodz�, �e udzia� �yd�w w�r�d najubo�szych kupc�w i rzemie�lnik�w by� wy�szy od przeci�tnego) stan�o przed perspektyw� likwidacji. Powa�nym zagro�eniem dla wielu �yd. rzemie�lnik�w by�o zmodernizowane prawo przemys�owe, kt�re wprawdzie uznawa�o prawa nabyte na podstawie dawniejszych przepis�w przez w�a�cicieli samodzielnych warsztat�w, lecz stwarza�o istotne przeszkody dla uzyskania dyplomu mistrzowskiego przez czeladnik�w. Nale�a� do nich obowi�zek dobrego opanowania j�zyka polskiego. Wybuch drugiej wojny �wiatowej przerwa� normaln� ewolucj� gospodarki, tote� brak jest podstaw dla oceny, w jakim kierunku nast�powa�yby zmiany, gdyby pa�stwo polskie rozwija�o si� nadal w warunkach pokojowych. Zbyt wiele czynnik�w politycznych i ekonomicznych o charakterze mi�dzynarodowym oddzia�ywa�o na koniunktur� w kraju. Dane, kt�rymi dysponujemy, pozwalaj� jedynie na stwierdzenie, �e w skali ca�ego okresu mi�dzywojennego, pomimo do�� kr�tkiego o�ywienia koniunktury w 1. 1926-1928, spo�eczno�� yd. ulega�a procesowi pauperyzacji. Jakkolwiek istnia�a nieliczna stosunkowo grupa ludzi zamo�nych, a nawet by�y jednostki zaliczane do elity �wiata kapita�u, to przecie� zdecydowana wi�kszo�� yd�w znajdowa�a si� w trudnych warunkach materialnych, wielu cierpia�o n�dz�, a ich po�o�enie si� pogarsza�o. Proces ten wynika� przede wszystkim z tendencji rozwojowych ca�ej polskiej gospodarki i szans� zmian na lepsze zale�a�y od sytuacji ca�ego kraju. Problemy �yd. nie mog�y by� rozwi�zane w izolacji od problem�w trapi�cych reszt� mieszka�c�w Polski. Pomimo tych tendencji w �yciu ekonomicznym lata mi�dzywojenne przynios�y rozkwit �ycia politycznego i kulturalnego spo�eczno�ci �yd. w Polsce. System prawny ustanowiony przez konstytucj� 1921 umo�liwi� swobodny rozw�j partii politycznych (zakaz dotkn�� w XII 1918 jedynie parti� komunistyczn�, w latach p�niejszych s�dy rozwi�zywa�y niekt�re partie lub stowarzyszenia po uznaniu, �e propagowa�y komunizm), a zmiany nast�puj�ce po zamachu majowym 1926, jak r�wnie� na podstawie konstytucji z 1935 nie przeobrazi�y zasadniczo tego stanu rzeczy. Wprawdzie g��wne elementy zr�nicowania politycznego spo�eczno�ci �yd. kszta�towa�y si� ju� od ko�ca XIX w., lecz dopiero w latach mi�dzy wojnami nast�pi�o definitywne uformowanie si� partii politycznych, wyra�aj�cych z�o�ono�� postaw �yd�w wobec aktualnych problem�w oraz dziel�ce ich rozbie�no�ci �wiatopogl�dowe. Najwa�niejsze linie podzia��w przebiega�y, jak dawniej, wed�ug odmiennego stosunku do Palestyny, do judaizmu oraz do programu socjalistycznej przebudowy spo�ecze�stwa. Najwi�ksze wp�ywy u progu niepodleg�o�ci Polski prawdopodobnie zachowywa�y tradycyjne �rodowiska religijne, uwa�aj�ce wprawdzie Erec Israel za sw� ojczyzn� duchow�, gdzie po przyj�ciu Mesjasza odrodzi si� Kr�lestwo Izraela, lecz doczesn� ojczyzn� by�a dla nich Polska, w kt�rej od wielu stuleci mieszkali ich przodkowie. Stanowisko takie reprezentowa�a przede wszystkim partia Agudas Isroel, kt�rej duchowym przewodnikiem by� cadyk z G�ry Kalwarii (jid. Gerer rebe) Meir Alter. Przedstawiciele jej zasiadali w sejmie i senacie, przewa�ali w organach wielu (mo�e nawet wi�kszo�ci) gmin wyznaniowych. Agudas Isroel nale�a�a do mi�dzynarodowej organizacji pod t� nazw�, w kt�rej odgrywa�a najwi�ksz� rol�. 165 historte Socjalistyczny Bund odrzuca� wprawdzie wszelk� religi� i propagowa� �wiatopogl�d marksistowski (pot�piaj�c zarazem metody dzia�ania komunist�w i krytycznie oceniaj�c polityk� ZSRR), lecz przysz�o�� yd�w r�wnie� widzia� w Polsce, postuluj�c budow� systemu socjalistycznego. ��czy�o to Bund z Polsk� Parti� Socjalistyczn� (do kt�rej tak�e nale�eli niekt�rzy �ydzi), lecz bundowcy krytykowali PPS za �oportunizm" w dzia�alno�ci politycznej. Radykalna grupa cz�onk�w Bundu oderwa�a si� od tej partii, a nast�pnie zjednoczy�a z Komunistyczn� Parti� Polski. Wp�ywy Agudas Isroel stopniowo mala�y, pocz�tkowo przede wszystkim na korzy�� syjonist�w, w latach trzydziestych na rzecz Bundu. Mimo to Bund nie zdo�a� wprowadzi� swych przedstawicieli do sejmu, natomiast zyska� silne pozycje w organach samorz�dowych niekt�rych miast, zw�aszcza w �odzi. Pocz�tkowo partia bojkotowa�a wybory do gmin wyznaniowych, w latach trzydziestych zmieni�a taktyk� i w niekt�rych gminach zdobywa�a wp�ywy pomimo zaci�tego przeciwdzia�ania ortodoks�w. Gdy wybory do organ�w gminnych przynosi�y zwyci�stwo socjalist�w lub syjonist�w (zw�aszcza lewicowych), w�wczas nadzorcze w�adze pa�stwowe mianowa�y cz�sto komisarzy, kt�rzy administrowali gminami. Znacznie mniejsze wp�ywy ni� Agudas Isroel oraz Bund (niemal wy��cznie na ziemiach poprzednio pod panowaniem rosyjskim) mia�a Jidysze Fo�kspartaj, postuluj�ca pe�ne r�wnouprawnienie �yd�w oraz ich autonomi� kulturaln�. Wp�ywy tej partii stopniowo mala�y. Zr�nicowany by� tak�e ruch syjonistyczny. Najwi�ksze znaczenie mia�a pocz�tkowo Organizacja Syjonistyczna w Polsce, kt�r� os�abia�y wewn�trzne podzia�y, zar�wno na regionalne centrale o znacznej samodzielno�ci, jak te� na zwalczaj�ce si� frakcje o odmiennej taktyce. Na lewicy znajdowa�a si� Poalej Syjon, kt�ra rozpad�a si� na odr�bne partie - lewic� (bardziej wp�ywow�) i prawic�. Radykalne nieliczne skrzyd�o partii po��czy�o si� z parti� komunistyczn�