Alleluja! W samÄ porÄ dwa debile zorientowaĹy siÄ, Ĺźe sÄ dla siebie stworzeni!
To wyobcowanie w pewnych przypadkach jest korzystne. Pozwala się skupić na trudnym problemie, pozwala lepiej wykorzystać swoje moce motywacyjne i intelektualne. W wieży z kości słoniowej powstają często arcydzieła lub przełomowe odkrycia naukowe. Ale takie wyobcowanie prowadzi również do negatywnych skutków. Ludzie, żyjący w małym świecie symboli, często przestają rozumieć duży świat. W krańcowych przypadkach tracą poczucie realizmu. Łatwo stają się ofiarami osobników bez skrupułów. Dopiero osobisty kryzys lub traumatyczne wydarzenia powodują, że doznają shock therapy offacts, którą ciężko przeżywają. Bilans wyobcowania ze środowiska jest prawie zawsze niekorzystny. Nie twierdzę, że skutki uboczne, takie jak zmiany stanów świadomości, występują u wszystkich osób twórczych. Taki pogląd byłby sprzeczny z oczywistą tezą, że istnieją powszechne i nieusuwalne różnice indywidualne między ludźmi. Wielu uczonych nie ma poczucia wyobcowania. Przeciwnie, są oni aktywni w dużym i małym świecie. Osiągają sukces nie tylko w laboratorium, ale również w polityce; wystarczy wspomnieć Sacharowa. 6. Teoria skokowa i teoria przyrostowa Teorie - szczególnie teorie ogólne - są esencją nauki: bez nich przypomina ona pojazd pozbawiony silnika. Ale aby odważyć się konstruować systemy teoretyczne, dana dyscyplina naukowa musi osiągnąć wysoki stopień dojrzałości, musi zgromadzić dostateczną pulę faktów. Psychologia twórczości " twórczego myślenia nie wzniosła się na taki poziom. Mimo to uczeni, tacy jak matematycy, psychologowie czy filozofowie sformułowali wiele różnorodnych teorii twórczości. Nie mają one wielkiego znaczenia poznawczego, nie wyjaśniają ważnych osobliwości, które pojawiają się w czasie powstawania nowych idei, nie są zdolne odsłonić ukrytych mechanizmów funkcjonowania generatora i ewaluatora. Mimo to mają pewną wartość naukową. Wszystkie teorie twórczości można w zasadzie podzielić na dwa rodzaje. 105 Zgodnie z teorią skokową proces twórczy jest nieciągły, a mówiąc szczegółowiej - pomysły i idee pojawiają się nagle. Najbardziej charakterystycznym zjawiskiem są olśnienia, czyli iluminacje (por. Hilgard, 1967). Często po przerwaniu pracy nad danym problemem po serii niepowodzeń, uczony, artysta czy majsterkowicz nagle odkrywają rozwiązanie: formułują wartościową hipotezę, wpadają na pomysł oryginalnego obrazu malarskiego, konstruują urządzenia techniczne. Odkrycia te wydają się proste i oczywiste. Towarzyszą im pozytywne emocje: radość, zdziwienie i zaskoczenie. Watt przez dwa lata bez powodzenia próbował z wielkim zaangażowaniem rozwiązać pewien problem techniczny. Sfrustrowany odłożył pracę na pewien czas. W okresie "bezczynności zawodowej" udał się na spacer. Gdy przechodził przez łąkę, wpadł mu nagle do głowy pomysł regulatora prędkości obrotowej. Dzięki temu olśnieniu wynalazł nową, rewelacyjną konstrukcję. "W książkach poświęconych historii nauki, techniki i sztuki znajduje się wiele przykładów podobnych iluminacji. Olśnienia nie są zjawiskiem elitarnym; pojawiają się nie tylko w pracy uczonego czy artysty, ale występują także w czasie medytacji buddyjskich. Po długim okresie rozmyślań mnich Zeń odkrywa nagle prawdziwą strukturę rzeczy; doznaje iluminacji zwanej satbri. Interesujące, że zjawisko to nie jest obce psychotykom, na przykład schizofrenikom. Ponadto zostało ono potwierdzone przez liczne badania eksperymentalne. Często w trakcie pisania wiersza czy rozwiązywania łamigłówek osoby nagle wpadały na wartościowy pomysł. Teoria skokowa próbuje wyjaśnić iluminację co najmniej w dwojaki sposób. Najczęściej przyjmuje się, że błysk odkrycia jest możliwy, dzięki uprzedniej pracy nieświadomej. Po przerwaniu czynności związanych z problemem, człowiek w dalszym ciągu poszukuje rozwiązania; bezwiednie wykonuje sekwencje operacji umysłowych. Pomysł "wylęga się" poza zakresem uwagi. Dopiero po okresie takiej inkubacji, końcowy produkt trafia do świadomości. Następuje emergencja nowej formy (por. Wallas, 1926). Zgodnie z tymi poglądami, procesy rozwijające się w ewaluatorze i generatorze pomysłów zachodzą w dużej mierze nieświadomie. Według drugiej wersji teorii skokowej, olśnienie związane jest z wygasaniem błędnego nastawienia. Początkowo twórca wybiera kierunek myślenia, 106 który nie prowadzi do rozwiązania. Poszukuje nowej i wartościowej idei w niewłaściwym obszarze. Po przerwaniu pracy człowiek uwalnia się od błędnego nastawienia. Dzięki świeżości umysłu, związanej z wypoczynkiem, może spojrzeć na problem z nowego punktu widzenia, może odkryć nagle oryginalne jego rozwiązanie. Teoria skokowa, tak powszechnie akceptowana przez uczonych, spotkała się z surową krytyką. Weisberg (1988) zwraca uwagę, że opis olśnienia opiera się na niepewnych danych, zawartych w autobiografiach czy pamiętnikach. Dane są mało wiarygodne, ponieważ pamięć ludzka jest zawodna. Autorzy piszą, że poeta angielski, Coleridge wpadł na pomysł poematu Kubla Khan nagle w czasie nocy. Tymczasem z dokumentów wynika, iż już w przeszłości naszkicował jego części. Szkice zawierały oryginalne myśli; nie można więc mówić, że nagle - jak błyskawica - pojawił się w jego głowie gotowy pomysł. Zdarzają się iluminacje, ale są to iluminacje z reguły poprzedzone wieloma wstępnymi próbami. Twierdzenie o nieświadomej pracy umysłu - chociaż możliwe - nie jest dostatecznie udokumentowane. Szczególnie wątpliwe są poglądy Hadamar-da (1964), zgodnie z którymi pomysł rozwiązania "wylęga się albo w płyt-szych, albo w głębszych warstwach podświadomości". Jest to typowa spekulacja, której nawet Freud by nie zaakceptował. Zgodnie z teoria przyrostową (ewolucyjną) proces twórczy składa się z sekwencji małych kroków