Zaton��, uko�ysa� si�, zapami�ta� - i w tym ograniczeniu w�asnego, odr�bnego bytu, w tym p�czuwaniu, p�nie znalaz� spok�j tak wielki, �e prawie podobny do p�mierci...

Alleluja! W samą porę dwa debile zorientowały się, że są dla siebie stworzeni!

III Ale nadesz�o przebudzenie. Pewnego razu, gdy ��d� przywioz�a wod� i zapasy �ywno�ci, Skawi�ski, zeszed�szy w godzin� p�niej z wie�y, spostrzeg�, �e pr�cz zwyk�ego �adunku jest jeszcze jedna paczka wi�cej. Na wierzchu paczki by�y marki pocztowe Stan�w Zjednoczonych i wyra�ny adres "Skawi�ski Esq.", wypisany na grubym �aglowym p��tnie. Rozciekawiony starzec przeci�� p��tno i ujrza� ksi��ki: wzi�� jedn� do r�ki, spojrza� i po�o�y� na powr�t, przy czym r�ce pocz�y mu dr�e� mocno. Przys�oni� oczy, jakby im nie wierz�c; zdawa�o mu si�, �e �ni - ksia�ka by�a polska. Co to mia�o znaczy�?! Kto mu m�g� przys�a� ksi��k�? W pierwszej chwili zapomnia� widocznie, i� jeszcze na pocz�tku swej latarniczej kariery przeczyta� pewnego razu w po�yczonym od konsula "Heraldzie" o zawi�zaniu polskiego Towarzystwa w New Yorku i �e zaraz przes�a� Towarzystwu po�ow� swej miesi�cznej pensji, z kt�r� zreszt� nie mia� co robi� na wie�y. Towarzystwo wywdzi�czaj�c si� przysy�a�o ksi��ki. Przysz�y one drog� naturaln�, ale w pierwszej chwili starzec nie m�g� pochwyta� tych my�li. Polskie ksi��ki w Aspinwall, na jego wie�y, w�r�d jego samotno�ci, by�a to dla niego jaka� nadzwyczajno��, jakie� tchnienie dawnych czas�w, cud jaki�. Teraz wyda�o mu si�, jak owym �eglarzom w�r�d nocy, �e co� zawo�a�o na niego po imieniu g�osem bardzo kochanym, a zapomnianym prawie. Przesiedzia� chwil� z zamkni�tymi oczyma i by� prawie pewny, �e gdy je otworzy, sen zniknie. Nie! Rozci�ta paczka le�a�a przed nim wyra�nie, o�wiecona blaskiem popo�udniowego s�o�ca, a na niej otwarta ju� ksi��ka. Gdy stary wyci�gn�� znowu po ni� r�k�, s�ysza� w�r�d ciszy bicie w�asnego serca. Spojrza�: by�y to wiersze. Na wierzchu sta� wypisany wielkimi literami tytu�, pod spodem za� imi� autora. Imi� to nie by�o Skawi�skiemu obce; wiedzia�, �e nale�y ono do wielkiego poety, kt�rego nawet i utwory czytywa� po trzydziestym roku w Pary�u. Potem, wojuj�c w Algerze i w Hiszpanii, s�ysza� od rodak�w o coraz wzrastaj�cej s�awie wielkiego wieszcza, ale tak przywyk� w�wczas do karabina, �e i do r�ki nie bra� ksi��ek. W czterdziestym dziewi�tym roku wyjecha� do Ameryki i w awanturniczym �yciu, jakie prowadzi�, prawie nie spotyka� Polak�w, a nigdy ksi��ek polskich. Z tym wi�ksz� te� skwapliwo�ci� i z tym �ywiej bij�cym sercem przewr�ci� kart� tytu�ow�. Zda�o mu si� teraz, �e na jego samotnej skale poczyna si� dzia� co� uroczystego. Jako� by�a to chwila wielkiego spokoju i ciszy. Zegary aspinwalskie wybi�y pi�t� po po�udniu. Jasnego nieba nie zaciemnia�a �adna chmurka, kilka mew tylko p�awi�o si� w b��kitach. Ocean by� uko�ysany. Nadbrze�ne fale zaledwie be�kota�y z cicha, rozp�ywaj�c si� �agodnie po piaskach. W dali �mia�y si� bia�e domy Aspinwallu i cudne grupy palm. Naprawd� by�o jako� uroczy�cie, a cicho i powa�nie. Nagle w�r�d tego spokoju natury rozleg� si� dr��cy g�os starego, kt�ry czyta� g�o�no, by si� samemu lepiej rozumie� : Litwo, ojczyzno moja, ty jeste� jak zdrowie! Ile ci� trzeba ceni�, ten tylko si� dowie, Kto ci� straci�. Dzi� pi�kno�� tw� w ca�ej ozdobie Widz� i opisuj�, bo t�skni� po tobie... Skawi�skiemu zabrak�o g�osu. Litery pocz�y mu skaka� do oczu; w piersi co� urwa�o si� i sz�o na kszta�t fali od serca wy�ej i wy�ej, t�umi�c g�os, �ciskaj�c za gard�o... Chwila jeszcze, opanowa� si� i czyta� dalej: Panno �wi�ta, co jasnej bronisz Cz�stochowy I w Ostrej �wiecisz Bramie! Ty, co gr�d zamkowy Nowogrodzki ochraniasz z jego wiernym ludem! Jak mnie, dziecko, do zdrowia, powr�ci�a� cudem, (Gdy od p�acz�cej matki pod Twoj� opiek� Ofiarowany, martw� podnios�em powiek� I zaraz mog�em pieszo do Twych �wi�ty� progu I��, za zwr�cone �ycie podzi�kowa� Bogu), Tak nas powr�cisz cudem na Ojczyzny �ono... Wezbrana fala przerwa�a tam� woli. Stary rykn�� i rzuci� si� na ziemi�; jego mleczne w�osy zmiesza�y si� z piaskiem nadmorskim. Oto czterdzie�ci lat dobiega�o, jak nie widzia� kraju, i B�g wie ile, jak nie s�ysza� mowy rodzinnej, a tu tymczasem ta mowa przysz�a sama do niego - przep�yn�a ocean i znalaz�a go, samotnika, na drugiej p�kuli, taka kochana, taka droga, taka �liczna! We �kaniu, jakie nim wstrz�sa�o, nie by�o b�lu, ale tylko nagle rozbudzona niezmierna mi�o��, przy kt�rej wszystko jest niczym... On po prostu tym wielkim p�aczem przeprasza� t� ukochan�, oddalon� za to, �e si� ju� tak zestarza�, tak z�y� z samotn� ska�� i tak zapami�ta�, i� si� w nim i t�sknota poczyna�a zaciera�. A teraz "wraca� cudem" - wi�c si� w nim serce rwa�o. Chwile mija�y jedna za drug�: on wci�� le�a�. Mewy przylecia�y nad latarni�, pokrzykuj�c jakby niespokojne o swego starego przyjaciela. Nadchodzi�a godzina, w kt�rej je karmi� resztkami swej �ywno�ci, wi�c kilka z nich zlecia�o z wierzchu latarni a� do niego. Potem przyby�o ich coraz wi�cej i zacz�y go dzioba� lekko i furkota� skrzyd�ami nad jego g�ow�. Szumy skrzyde� zbudzi�y go. Wyp�akawszy si�, mia� teraz w twarzy jaki� spok�j i rozpromienienie, a oczy jego by�y jakby natchnione. Odda� bezwiednie ca�� swoj� �ywno�� ptakom, kt�re rzuci�y si� na ni� z wrzaskiem, a sam wzi�� znowu ksi��k�. S�o�ce ju� by�o przesz�o nad ogrodami i nad dziewiczym lasem Panamy i stacza�o si� z wolna za mi�dzymorze, ku drugiemu oceanowi, ale i Atlantyk by� jeszcze pe�en blasku, w powietrzu widno zupe�nie, wi�c czyta� dalej: Tymczasem przeno� dusz� moj� ut�sknion� Do tych pag�rk�w le�nych, do tych ��k zielonych... Zmierzch dopiero zatar� litery na bia�ej karcie, zmierzch kr�tki jak mgnienie oka. Starzec opar� g�ow� o ska�� i przymkn�� oczy. A w�wczas "Ta, co jasnej broni Cz�stochowy" zabra�a jego dusz� i przenios�a "do tych p�l malowanych zbo�em rozmaitym". Na niebie pali�y si� jeszcze d�ugie szlaki czerwone i z�ote, a on w tych �wiat�o�ciach lecia� ku stronom kochanym. Zaszumia�y mu w uszach lasy sosnowe, zabe�kota�y rzeki rodzinne. Widzi wszystko, jak by�o. Wszystko go pyta: "Pami�tasz?" On pami�ta! a zreszt� widzi: pola przestronne, miedze, ��ki, lasy i wioski. Noc ju�! O tej porze ju� zwykle jego latarnia roz�wieca�a ciemno�ci morskie -ale teraz on jest we wsi rodzinnej. Stara g�owa pochyla si� na piersi i �ni. Obrazy przesuwaj� si� przed jego oczyma szybko i troch� bez�adnie. Nie widzi domu rodzinnego, bo star�a go wojna, nie widzi ojca ani matki, bo go odumarli dzieckiem; ale zreszt� wie�, jakby j� wczoraj opu�ci�: szereg cha�up ze �wiate�kami w oknach, grobla, m�yn, dwa stawy podane ku sobie i brzmi�ce ca�� noc ch�rami �ab. Niegdy� w tej swojej wiosce sta� noc� na widecie, teraz przesz�o�� ta podstawia si� nagle w szeregu widze�