Gdy bowiem mo�ni spostrzeg�, �e nie zdo�aj� oprze� si� ludowi, zaczynaj� popiera� jednego ze swoich i robi� go ksi�ciem, aby w jego cieniu m�c zaspokoi� sw�j apetyt; podobnie...

Alleluja! W samą porę dwa debile zorientowały się, że są dla siebie stworzeni!

Kto dochodzi do w�adzy ksi��cej z pomoc� mo�nych, utrzymuje si� przy niej z wi�ksz� trudno�ci� ni� ten, kt�ry zostaje ksi�ciem z pomoc� ludu; ma bowiem dooko�a siebie wielu takich, kt�rym zdaje si�, �e s� mu r�wni, wobec czego nie mo�e ani post�powa�, ani rozkazywa� wed�ug swej woli. Lecz kogo przychylno�� ludu wynios�a, ten stoi sam jeden i dooko�a niego nie ma albo nikogo, albo jest bardzo niewielu takich, kt�rzy s�ucha� go nie byliby gotowi. Nadto, je�eli post�puje si� szlachetnie i nie krzywdzi drugich, trudno mo�nym dogodzi�. Inaczej rzecz si� ma z ludem, kt�rego cel jest szlachetniejszy ni� mo�nych; ci bowiem chc� uciska�, tamten nie chce by� uciskanym. Doda� nadto trzeba, �e ksi�� nie potrafi nigdy zabezpieczy� si� przed nieprzyjaznym ludem, bo ma do czynienia ze zbyt wielu lud�mi, przed mo�nymi mo�e si� zabezpieczy�, bo tych jest niewielu. Najgorsz� rzecz�, jakiej ksi�� oczekiwa� mo�e od wrogiego ludu, jest ta, �e zostanie przez niego opuszczony, natomiast ze strony mo�nych, wrogo usposobionych, musi obawia� si� nie tylko tego, �e go opuszcz�, lecz tak�e, �e wyst�pi� przeciw niemu; ci bowiem, maj�c wi�cej przenikliwo�ci i wi�cej chytro�ci, zawczasu pomy�l� o tym, aby siebie ocali� i szuka� b�d� porozumienia z tym, kt�rego zwyci�stwa spodziewaj� si�. Przy tym ksi�� musi by� zawsze z tym samym ludem, natomiast obejdzie si� bez tych samych mo�nych, mog�c ich ka�dej chwili wynosi� i poni�a�, i wed�ug swego upodobania nadawa� im znaczenie lub ich go pozbawia�. I aby lepiej wyja�ni� t� spraw�, powiem, �e co do mo�nych trzeba przede wszystkim pami�ta�, �e s� dwa rodzaje ich zachowania si�, to znaczy, albo oni post�puj� w ten spos�b, �e staj� si� zale�ni w zupe�no�ci od twego losu, albo te� nie. Tych, kt�rzy staj� si� zale�nymi, nale�y honorowa� i mi�owa�, zw�aszcza gdy nie s� chciwi; co do drugich trzeba uwa�a�, czy dzia�anie ich wynika z ma�oduszno�ci i przyrodzonej wady umys�u, a wtedy powiniene� pos�ugiwa� si� nimi, i to tymi najbardziej, kt�rzy s� lud�mi dobrej rady, gdy� w pomy�lno�ci przysporzy ci to czci, a w nieszcz�ciu nie potrzebujesz ich si� obawia�. Lecz gdy z wyrachowania i przez ambicj� nie przywi�zuj� si� do ciebie, to znak �e my�l� wi�cej o sobie ni� o tobie - takich powinien ksi�� wystrzega� si� i odnosi� si� do nich jak do otwartych wrog�w, bo zawsze w razie nieszcz�cia przyczyni� si� do jego zguby. Kto za� zyska w�adz� przez poparcie ludu, niech stara si� utrzyma� go zawsze w przyja�ni, co b�dzie �atwe, gdy� lud nie b�dzie od niego niczego wi�cej ��da� pr�cz tego, by go nie uciska�; a kto przez poparcie mo�nych na przek�r ludowi zostanie ksi�ciem, powinien przede wszystkim stara� si� pozyska� sobie lud, co osi�gnie bez trudu, je�li go we�mie pod sw� opiek�. A poniewa� ludzie, gdy im �wiadczy dobro ten, od kt�rego oczekiwali z�a, zobowi�zuj� si� bardziej wzgl�dem swego dobroczy�cy, przeto poddany lud odnosi si� do takiego ksi�cia z wi�ksz� przychylno�ci�, ni� gdyby ten doszed� do w�adzy za jego poparciem. Ksi�� mo�e zjedna� sobie lud na wiele sposob�w, kt�re s� rozmaite, stosownie do warunk�w. Tu nie mo�na poda� pewnej regu�y, wi�c m�wi� o nich nie b�d�. Powiem jedynie w konkluzji, �e dla ksi�cia jest rzecz� konieczn� mie� przychylno�� ludu, bo inaczej braknie mu w nieszcz�ciu oparcia. Nabis, ksi�� sparta�ski, opar� si� atakowi ca�ej Grecji i zwyci�skiego wojska rzymskiego i obroni� sw� ojczyzn� i swe pa�stwo; a dla przezwyci�enia niebezpiecze�stwa wystarczy�o mu jedynie poparcie niewielu obywateli, co nie by�oby dostateczne, gdyby lud by� nieprzyja�nie wzgl�dem niego usposobiony. I niech nikt nie usi�uje zwalcza� mojej opinii tym smutnym przys�owiem, �e "kto buduje na ludzie, ten buduje na b�ocie", gdy� ono sprawdza si� wtedy, gdy prywatny obywatel liczy na lud i oczekuje od niego uwolnienia z r�k uciskaj�cych go wrog�w i urz�dnik�w; w tym wypadku zawodzi si� cz�sto, jak to w Rzymie zdarzy�o si� Grakchom, a we Florencji Giorgiowi Scali. Lecz gdy na nim oparcia szuka ksi��, kt�ry mo�e rozkazywa�, a jest przy tym cz�owiekiem serca, nie okazuje trwogi w przeciwno�ciach, nie zaniedbuje innych przygotowa� i utrzymuje og� przej�ty swym duchem i swymi urz�dzeniami, wtedy nie zawiedzie si� na nim i przekona si�, �e dobre za�o�y� podwaliny. Ksi�stwa ustanowione przez obywateli upadaj� najcz�ciej, gdy przekszta�caj� si� w absolutne, albowiem tacy ksi��ta rz�dz� albo sami, albo za po�rednictwem urz�dnik�w. W drugim wypadku jest ich pa�stwo s�absze i bardziej nara�one na niebezpiecze�stwo, gdy� zale�� oni w zupe�no�ci od woli tych obywateli, kt�rzy sprawuj� urz�dy; ci za�, zw�aszcza w czasach burzliwych, mog� ksi�ciu bardzo �atwo odebra� pa�stwo, czy to dzia�aj�c przeciwko niemu, czy to nie chc�c go s�ucha�. Ksi�� za� nie zdo�a uj�� w czas - w obliczu niebezpiecze�stwa - w�adzy absolutnej, gdy� obywatele, przyzwyczajeni do odbierania rozkaz�w od urz�dnik�w, nie zechc� jego samego w tych przeciwno�ciach s�ucha�, zawsze wi�c w czasach w�tpliwych b�dzie on mia� brak cz�owieka zaufanego. Albowiem podobny ksi�� nie mo�e polega� na tym, co widzi w czasach spokojnych; gdy obywatele potrzebuj� rz�du, wtedy ka�dy biegnie, ka�dy przyrzeka i ka�dy got�w, gdy �mier� daleko, umrze� za niego, lecz w czasach burzliwych, kiedy pa�stwo potrzebuje obywateli, wtedy znajdzie ich niewielu. A tym niebezpieczniejsze jest to do�wiadczenie, �e mo�na go zrobi� tylko raz jeden. Przeto przezorny ksi�� powinien obmy�le� spos�b, aby obywatele zawsze i w ka�dej okoliczno�ci odczuwali potrzeb� jego rz�du, wtedy stale b�d� mu wierni. X W jaki spos�b nale�y ocenia� si�y ka�dego ksi�stwa Badaj�c jako�� powy�szych ksi�stw, nale�y mie� na uwadze jeszcze jedn� rzecz, mianowicie, czy ksi�� jest panem takiego pa�stwa, �e w razie potrzeby mo�e dzia�a� samodzielnie, czy te� zawsze opiera� si� musi na obcej pomocy. I aby lepiej wyja�ni� t� spraw�, powiem, �e tych uwa�am za zdolnych do samodzielnego dzia�ania, kt�rzy czy to z racji obfito�ci ludzi, czy pieni�dzy mog� wystawi� porz�dne wojsko i stoczy� w polu walk� z ka�dym, kt�ry by ich zaczepi�; ci za�, zdaniem moim, s� zdani zawsze na innych, kt�rzy nie mog� przeciw nieprzyjacielowi wyruszy� w pole, lecz musz� szuka� schronienia za murami i tam si� broni�. O pierwszym wypadku m�wili�my ju� i jeszcze powiemy, co do rzeczy nale�y; co za� do drugiego, nie da si� nic innego powiedzie�, jak tylko zach�ci� takich ksi��t do umacniania i fortyfikowania w�asnego miasta, nie dbaj�c o reszt� kraju