Wszystko podporz�dkowuje si� mojej samowoli, ka�de zjawisko, ka�de dzia�anie mog� nazwa� wed�ug mego upodobania; o�ywiony i nieo�ywiony �wiat utrzymywany jest na...

Alleluja! W samą porę dwa debile zorientowały się, że są dla siebie stworzeni!

Francuskim symbolistom nie chodzi�o o tak daleko id�c� w�adcz� postaw� wobec �wiata; ograniczali si� do w�asnej dziedziny. Jest to przecie� okres wzrastaj�cej specjalizacji, tak�e � ci�gle wzrastaj�cego nacisku nauk �cis�ych. Nigdy przedtem nie pisano tak wiele na tematy teoretycznoliterackie. Starano si� okre�li� w spos�b bardziej dok�adny ni� dot�d zakres w�asnej specjalno�ci w opozycji do innych dziedzin dzia�ania ludzkiego. Sprecyzowana zosta�a koncepcja j�zyka poetyckiego (termin poesie pure zosta� u�yty po raz pierwszy bynajmniej nie przez Henri Bremonda); koncepcja oparta na nowoczesnym poj�ciu symbolu, kt�ry jest nie tyle znakiem czego� danego z �zewn�trz" czy z �g�ry", ile woln� kreacj� artystyczn� 10. To jeden punkt zwrotny ewolucji my�li teoretycznoliterackiej ko�ca XIX wieku. U�wiadomienie sobie przez poet�w w�asnej postawy jako postawy kreatora � to punkt drugi. Obydwa � wytycza�y kierunek literaturze wkraczaj�cej w wiek XX. Postawa tw�rcza przeciwstawiona postawie na�ladowcy, kreacja i mimesis � ta opozycja rysuje si� wyra�nie zw�aszcza w relacji: artysta�natura. Symboli�ci stawiali mianowicie w spos�b zdecydowany dzie�o cz�owieka wy�ej ni� dzie�o Stw�rcy: 9 L. Tieck, William Lovell, Berlin 1828, s. 179. 10 Por. rozr�nienie symbolu �zst�puj�cego" i �wst�puj�cego" w ksi��ce Ericha Kahlera Symbolism in Religion and Literatur�, New York 1960. [...] dzie�o sztuki [cytuje Hegla Remy de Gourmont] stoi wy�ej ni� dzie�o natury. I dalej: [...] pi�kno w naturze objawia si� tylko jako odblask pi�kna ducha ". Chwalca wszystkiego, co sztuczne, z makija�em w��cznie � pisa� Baudelaire: [...] pierwszym zadaniem artysty jest postawienie cz�owieka na miejscu natury, a tak�e protest przeciwko niej12. Bo: [...] natura nie uczy niczego lub prawie niczegols. Sar Peladan wyra�a� si� jeszcze ostrzej: Cz�owiek, kt�ry jest pos�uszny naturze, przyznaje si� do tego, �e jest g�upcem u. .�wczesny socjolog, Gabriel Tarde, uwa�a� za najistotniejsz� zdobycz swego utopijnego pa�stwa podziemnego wykluczenie natury; uwolniony od zwi�zk�w z natur� cz�owiek mo�e si� w spos�b ca�kowity po�wi�ci� sztuce. Do najbardziej paradoksalnego wniosku doszed� Oskar Wilde: odwracaj�c mianowicie zasad� mimesis, twierdzi�, �e to w�a�nie sztuka stanowi dla natury wz�r do na�ladowania. Symbolem towarzysz�cym owej antynaturystycznej postawie jest natura sztuczna, skonstruowana przez cz�owieka. Wizj� miasta z metalu i marmuru przedstawi� Baudelaire w Reve parisien. W powie�ci Yilliers de 1'Isle-Adama, L'?ve 11 R. de Gourmont, L'Art libr� et l'Esthetique individuelle, w jego ksi��ce: L'Idealisme, Paris 1893, s. 33. 12 Ch. Baudelaire, Salon de 1846, s. 659. 13 Ch. Baudelaire, Le peintre de la vie modern�, s. 911. 14 J. Peladan, Amphith�atre des Sciences Mortes. (III). Comment on dement ariste. Estheti�ue, Paris 1894, s. 102. 344 345 CZʦ� III: UZUPE�NIENIE SYMBOLIKA KREACJI ARTYSTYCZNEJ future, sztuczna kobieta, Hadaly, znajduje si� w podziemiu zbudowanym z bazaltu, alabastru, z�ota i drogich kamieni. Jak wcze�niej u E. T. A. Hoffmanna, tak i tutaj s� dziwne ogrody. Znajduj� si� w nich sztuczne wodospady, sztuczne gwiazdy, tak�e � sztuczne ptaki i sztuczny, bo nagrany na fonograf, �piew ptak�w. Nie jest to jedyny w owym czasie opis �wiata konkuruj�cego z natur�. Wymieniony ju� Gabriel Tarde przedstawi� podobn� wizj� �wiata podziemnego w Fragment d'histoire future (Lyon�Paris 1904, pierwodruk czasopi�mienniczy przed rokiem 1898); �w utopijny �wiat sta� si� idealnym schronieniem ludzko�ci po wyga�ni�ciu s�o�ca. Sztuczne podziemia z drogich kamieni wyst�puj� u Stefana Georgego w Algabalu i u Przy-byszewskiego w Epipsychidionie. Des Esseintes w znanej powie�ci Huysmansa A Rebours otacza si� sztuczn� natur�; umiej�tno�� tworzenia tego, co sztuczne, jest dla niego cech�, kt�ra odr�nia geniusza od przeci�tnego cz�owieka. W poezji w spos�b wyra�ny artificiel przedostaje si� do warstwy obrazowo--metaforycznej. Co wi�cej, rozpowszechnia si� zami�owanie do sztucznych sytuacji w �yciu: zar�wno w postaci stosowania sztucznych podniet (paradis artificiels), jak i w postaci przyj�cia specjalnego stylu: dandyzmu. Idea� artificiel, sztucznej natury, mo�na rozwa�a� jako symbol ca�ego kompleksu zagadnie�. Chodzi tu wi�c o przeciwstawienie idealnego � w sensie plato�skim � wiecznego bytu temu, co zjawiskowe i przemijaj�ce, o utrwalenie zagro�onej ruchami spo�ecznymi belle epo�ue (kult drogich kamieni a sprawa lokaty kapita�u wobec krach�w finansowych, to wcale nie takie odleg�e sprawy, jak by si� na poz�r wydawa�o), o utrzymanie wreszcie, w zwi�zku z szerz�cymi si� �wcze�nie teoriami o wygasaniu s�o�ca, �ycia na ziemi w og�le �5. Przede wszy- stkim jednak jest owa sztuczna natura, owa antynatura, symbolem buntu przeciw prawu przemijania, symbolem opozycji wobec Natury, w kt�rej nie wszystko jest godne pochwa�y, z kt�rej podstawowym prawem: �mierci�, nie mo�na si� pogodzi�. Jest sygna�em oznaczaj�cym zatrzymanie si� czasu. Kiedy narrator w Epipsychidionie Przybyszewskiego pragnie zatrzyma� czas, a w ten spos�b � �mier� ukochanej, tworzy dla niej olbrzymie sztuczne s�o�ce z drogich kamieni