To bodaj najstarszy z socjologicznych dylemat�w: czy wyja�niaj�c �ycie spo�eczne, nale�y bra� jako punkt wyj�cia wyobra�enie spo�ecze�stwa jako ca�o�ci, swego rodzaju...

Alleluja! W samą porę dwa debile zorientowały się, że są dla siebie stworzeni!

Klasyczne rozstrzygni�cia tego dylematu by�y bez w�tpienia prefiguracj� pogl�d�w, kt�re �cieraj� si� ze sob� do dzisiaj. To samo mo�na powt�rzy� odno�nie do wielu innych dylemat�w, kt�re sformu�owano na d�ugo przed powstaniem socjologii. 1 Por. Piotr Sztompka Society as Socia� Becoming. Beyond lndividua!ism and CollectMsm, w: Agency and Structure. Reorienting Social Theory, Piotr Sztompka (red.), Amsterdam 1994, s. 251-282. U progu nowoczesno�ci: filozofia spo�eczna O�wiecenia (1) Czym by�o O�wiecenie? (2) O�wiecenie francuskie (3) O�wiecenie brytyjskie, czyli szkockie (4) O�wiecenie niemieckie (5) O�wiecenie polskie Uwagi ko�cowe ^ �idrowno ujaLcyu, ^ uupiuwiuzd uu Ko�ca rozpocz�ty wcze�niej proces sekularyzacji refleksji o spo�ecze�stwie, jak i dlatego, 2e otwiera nowe perspektywy, b�d�c pod wieloma wzgl�dami punktem wyj�cia zainteresowa� i koncepcji p�niejszej socjologii. Zdaniem Iruinga M. Zeitlina, kt�ry nie jest w tym pogl�dzie odosobniony, "[...] O�wiecenie wydaje si� najmniej arbitralnym i najw�a�ciwszym punktem wyj�cia dla badania pocz�tk�w teorii socjologicznej. My�liciele XVIII wieku zacz�li bardziej konsekwentnie ni� kt�rykolwiek z ich poprzednik�w metodycznie bada� kondycj� ludzk�, �wiadomie stosuj�c do analizy cz�owieka, natury ludzkiej i spo�ecze�stwa to, co uwa�ali za zasady naukowe"1. Jakkolwiek w ostatnich czasach ch�inie wytyka si� tym my�licielom naiwno�� i progresywistyczne mitotw�rstwo, nie ulega w�tpliwo�ci, i� uczynili oni wyj�tkowo du�o dla ugruntowania idei nauki spo�eczn� i nieprzypadkowo tak wielu socjolog�w, na przyk�ad Durkheim, widzia�o w nich swoich poprzednik�w. Co, by� mo�e, wa�niejsze, my�l o�wieceniowa by�a dla nich cz�sto wa�nym punktem odniesienia i pozosta�a nim nawet w�wczas, gdy rozpocz�a si� ju� radykalna krytyka O�wiecenia2. D��enie my�licieli o�wieceniowych do ukonstytuowania nauki o spo�ecze�stwie nie doprowadzi�o wszak�e do powstania niczego, co mo�na by�oby nazwa� o�wieceniow� socjologi�. O takiej socjologii nie spos�b m�wi� zar�wno dlatego, �e uczona refleksja o spo�ecze�stwie nie wyodr�bni�a si� jeszcze w pe�ni 2 filozofii, historiografii, prawoznawstwa, ekonomii politycznej, literatury i polityki, jak i dlatego, �e owe do�� powszechne d��enie prowadzi�o do rezultat�w niejednorodnych i cz�sto jedynie cz�stkowych. Ponadto my�l Wieku O�wiecenia by�a nacechowana wewn�trznymi sprzeczno�ciami, kt�re uniemo�liwiaj� traktowanie jej bez zastrze�e� jako jednej ca�o�ci. Sprzeczno�ci te skupiaj� si� zw�aszcza w poj�ciu natury - wszechobecnym, ale tak rozpaczliwie, jak zobaczymy, wieloznacznym, �e mog�o s�u�y� do wszelkich mo�liwych cel�w. (1) Czym by�o O�wiecenie? Wyst�powanie sprzeczno�ci w my�li o�wieceniowej nie oznacza jednak, �e O�wiecenie to ca�o�� pozorna, powo�ana do �ycia przez historyk�w, kt�rzy u�atwili sobie prac� zast�puj�c opis licznych i r�nych jednostek opisem 1 |rving M. Zeitlin. ideology and the Development of Sociological Theory, En-9'ewood Cliffs, N.J. 1968, s. VII. ? Pot. np. Max Horkheimer, Theodor W Adorno. Dialektyka o�wiecenia. Fragmenty filozoliczne, t�um. Ma�gorzata �ukasiewicz, Warszawa 1994; Zygmunt Bauman. Wieloznaczno�� nowoczesna, nowoczesno�� wieloznaczna, t�um. Janina Bauman, Warszawa 1995, s. 32. Por. tak�e John Gray, Enlightenmenfs Wake. Politics and Culture at the Close of the Modern Age, London-New York 1995, s. 144 i nast. Doskona�ym przegl�dem wsp�czesnych ocen O�wiecenia jest antologia What is Enlightenment? Eighteentb-Century Answers and Twentieth-Century Ouestions, James Schmidt (red.), Berkeley 1996: P�' tak�e Neil Postman, W stron� XVIII stulecia. Jak przesz�o�� mo�e *� doskonali� przysz�o��, t�um. Rafa� Fr�c, Warszawa 2001. �e�. Za takim pogl�dem m�g�by m.in. przemawia� fakt, �e samo poj�cie O�wiecenia byio wprawdzie znane tu i �wdzie ju� w XVIII wieku (zw�aszcza jako niemieckie Aufkldrung), ale dopiero du�o p�niej uzyska�o swoj� obecn� moc generalizuj�c�. Trudno wszak�e zaprzeczy�, �e owi tak r�ni my�liciele XVIII wieku poczuwali si� do niejakiej solidarno�ci i uwa�ali si� za cz�onk�w jednego obozu "filozof�w". Tak te� byli na og� postrzegani przez swoich wsp�czesnych, a zw�aszcza tych licznych p�niejszych krytyk�w, kt�rzy przypisywali im wszystkim te same grzechy i t� sam� og�ln� orientacj�. Nie mo�emy wchodzi� tu w skomplikowan� problematyk� tworzenia tego rodzaju poj�� og�lnych, kt�re dla historyka idei s� r�wnie niezb�dne jak k�opotliwe. Warto jednak zwr�ci� uwag�, �e - �ledz�c koleje rozwoju my�li spo�ecznej - nazbyt cz�sto jeste�my sk�onni podchodzi� do jej analizy tak, jak gdyby jedyne mo�liwe zwi�zki pomi�dzy pogl�dami polega�y na zgodno�ci twierdze�. Ot� sprawa podobie�stw i r�nic mi�dzy koncepcjami mo�e i powinna by� jednak rozwa�ana nie tylko na poziomie odpowiedzi udzielanych przez my�licieli, ale i na poziomie pyta�, na jakie starali si� oni odpowiedzie�, a tak�e poj�� i termin�w, jakimi si� przy tym pos�ugiwali1. Niejednokrotnie mniej istotne okazuje si� bowiem to, �e r�ni autorzy wyg�aszaj� tezy jawnie ze sob� sprzeczne, ani�eli to, �e posiadaj� wsp�ln� p�aszczyzn� dyskusji, kt�ra dla autor�w spoza tej wsp�lnoty jest nie do przyj�cia, je�eli nawet godz� si� oni z wieloma wyg�oszonymi w tej dyskusji tezami. Wydaje si�, �e to m.in. mia� na my�li Ernst Cassirer, kiedy pisa�: "Prawdziwy charakter o�wieceniowego my�lenia jest nieuchwytny tak d�ugo, jak d�ugo zajmujemy si� poszczeg�lnymi doktrynami, aksjomatami i teoriami [...] Prawdziwa filozofia O�wiecenia nie jest po prostu sum� tego, co my�leli i czego nauczali jego czo�owi przedstawiciele: Voltaire i Montes�uieu, Hume czy Condillac, d'Alembert czy Diderot, Wolff czy Lambert, Nie mo�e by� przedstawiona ani jako podsumowanie pogl�d�w tych ludzi, ani jako chronologiczne ich nast�pstwo, polega bowiem nie tyle na poszczeg�lnych doktrynach, ile na formie i sposobie porozumienia intelektualnego w og�lno�ci"2