Je�eli pierwsze cia�o ma wi�ksz� si�� ni� drugie oporno��, w�wczas to pierwsze porusza si� dalej i przesuwa zarazem drugie, trac�c tyle ze swego ruchu, ile oddaje drugiemu...

Alleluja! W samą porę dwa debile zorientowały się, że są dla siebie stworzeni!

Z tych trzech praw Kartezjusz wyprowadzi� siedem regu� zderze� dla poszczeg�lnych rodzaj�w zderze�. Regu�y te s� niepoprawne, w g��wnej mierze dlatego, �e za decyduj�cy czynnik w zderzeniach przyj�� Kartezjusz rozmiar, a nie ci�ar. Chyba najbardziej znan� z tych regu� jest czwarta. Stwierdza ona, �e poruszaj�ce si� cia�o, niezale�nie od swej pr�dko�ci, nie jest w stanie poruszy� nieruchomego cia�a wi�kszych rozmiar�w. Wyprowadzaj�c w swoim mniemaniu konsekwencje z poj�� rozci�g�o�ci" i �ruchu", Kartezjusz sformu�owa� szereg regu� niezgodnych z obserwowanymi ruchami cia�. S�dzi�, �e prawa naukowe, jakie wypracowa�, s� dedukcyjnymi konsekwencjami jego filozoficznych zasad. W Rozprawie o metodzie pisa�: po pierwsze usi�owa�em znale�� og�lne zasady, czyli pierwsze przyczyny wszystkiego tego, co jest lub te� co by� mo�e na �wiecie, nie bior�c dla tego celu pod rozwag� nic ponad samego Boga, kt�ry �wiat ten stworzy�, oraz wysnuwaj�c je wy��cznie z pewnych zacz�tk�w prawd, kt�re naturaln� drog� znajduj� si� w naszych duszach.6 Filozofia kartezja�ska budzi podziw g��wnie ze wzgl�du na ambitne cele, jakie sobie stawia. Wychodz�c od metafizycznych, teistyczno-kreacjonistycznych zasad Kartezjusz przeszed� do wyprowadzenia og�lnych praw wszech�wiata. A oto Kartezja�ska wersja piramidy prawd naukowych. s A nie, jak mniema� Galileusz, ruchem ko�owym. h R. Descartes, Rozprawa o metodzie, t�um. W. Wojciechowska, PWN, Warszawa 1981, s. 74. 90 FILOZOFIA NAUKI SIEDEMNASTOWIECZNY ATAK NA FILOZOFI�... 91 Cogito, ergo sum istnienie Boga istnienie �wiata wszystkie jasne i wyra�ne idee s� prawdziwe zachowanie ruchu cielesnos�= rozci�g�o�� prostoliniowy ruch bezw�adny plenizm ruch wirowy wszelkie dzia�ania przez kontakt zale�no�� si�a-op�r Piramida Kartezjusza Akcenty empiryczne w filozofii nauki Kartezjusza Ograniczenia apriorycznej dedukcji Dla Kartezjusza by�o jasne, �e od szczytu piramidy nie zajdzie si� zbyt daleko na drodze dedukcji. Dedukcja z intuicyjnie oczywistych zasad ma w nauce ograniczon� stosowalno��. Mo�na dzi�ki niej doj�� jedynie do praw najog�lniejszych. Ponadto skoro podstawowe prawa ruchu zakre�laj� tylko granice tego, co w pewnego typu warunkach mo�e si� zdarzy�, z prawami tymi pozostaj� w zgodzie niezliczone szeregi zdarze�. Og�lnie m�wi�c znany nam wszech�wiat jest tylko jednym z niesko�czonej liczby �wiat�w, jakie mog�yby by� stworzone zgodnie z tymi prawami. Kartezjusz zaznacza�, �e na podstawie samego tylko rozwa�ania og�lnych praw nie mo�na okre�li� rzeczywistego przebiegu proces�w fizycznych. Prawo zachowania ruchu na przyk�ad przewiduje, �e przy dowolnym splocie wypadk�w nie nast�pi ubytek ruchu. Ale dla ka�dego rodzaju procesu trzeba dopiero okre�li�, jak ruch jest rozdysponowany mi�dzy cia�a, kt�re w danym procesie bior� udzia�. Po to, �eby dedukcyjnie wyprowadzi� jakie� zdanie na temat konkretnego skutku, konieczne jest w��czenie do przes�anek informacji na temat okoliczno�ci, w jakich ten skutek zachodzi. W przypadku dajmy na to jakiego� procesu fizjologicznego przes�anki musz� zawiera�, poza og�lnymi prawami ruchu, specyficzne informacje na temat naszej budowy anatomicznej. A zatem teoria metody naukowej Kartezjusza przypisuje wa�n� rol� przy prowadzeniu obserwacji i eksperyment�w znajomo�ci warunk�w, przy jakich dany typ skutk�w zachodzi. W�a�nie w tym punkcie nabiera warto�ci Baconowski program gromadzenia obserwacji przyrodniczych i poszukiwania korelacji pomi�dzy r�nymi zjawiskami. Jest to wyra�ny uk�on Kartezjusza w stron� nauki Bacona. Nie zgadza si� jednak Kartezjusz z tym, �eby wa�ne prawa przyrody mo�na by�o ustala� na podstawie samego zbierania i por�wnywania obserwowanych przypadk�w. Rola hipotez w nauce Inn� wa�n� funkcj� obserwacji i eksperyment�w w teorii metody naukowej Kartezjusza jest sugerowanie hipotez dotycz�cych mechanizm�w, dzia�aj�cych zgodnie z podstawowymi prawami. Wed�ug Kartezjusza hipoteza jest uzasadniona wtedy, gdy w po��czeniu z podstawowymi prawami jest w stanie wyja�nia� zjawiska. Hipoteza taka musi by� zgodna z podstawowymi prawami, ale jej tre�� ma pozwala� na wyprowadzenie twierdze� dotycz�cych badanych zjawisk. Kartezjusz cz�sto wysuwa� hipotezy oparte na analogiach uzyskanych w potocznych do�wiadczeniach. Ruchy planet por�wnywa� do kr�cenia si� porwanego przez wir korka, odbicie �wiat�a - do odskakiwania pi�ki tenisowej od twardego pod�o�a, a prac� serca do powstawania ciep�a w stogu siana. W ka�- 92 FILOZOFIA NAUKI dym przypadku analogia do codziennego do�wiadczenia mia�a dla wyprowadzanej st�d teorii rozstrzygaj�ce znaczenie. Zapewne pos�ugiwanie si� tego typu obrazowymi analogiami przyczynia�o sj� do popularno�ci jego teorii wszech�wiata. Niemniej zbytnie do nich zaufanie prowadzi�o Kartezjusza cz�ciej na manowce ni� ku prawid�owym rozwi�zaniom. Dobitnym tego przyk�adem jest jego wyja�nianie kr��enia krwi. Kartezjusz nabra� do swej analogii mocnego przekonania, nie licz�c si� z przemawiaj�cymi przeciwko niej �wiadectwami do�wiadczalnymi. Serce, zdaniem Kartezjusza, produkuj�c spontanicznie ciep�o, tak jak to si� dzieje w stogu siana, powoduje parowanie krwi wp�ywaj�cej do niego �y�ami, wskutek czego serce si� rozszerza i wt�acza krew do uk�adu t�tniczego. T�umaczeniu Kartezjusza przecz� fakty. William Harvey wykaza� eksperymentalnie, �e wprowadzaniu krwi do t�tnic towarzyszy skurcz serca. Kartezjusz czyta� ksi��k� Harveya na temat kr��enia i ceni� j�, niemniej wola� swoj� w�asn� hipotez�.7 potwierdzenie eksperymentalne Najs�absz� stron� teorii metody naukowej Kartezjusza jest wszelako kwestia potwierdzenia eksperymentalnego. Uczony deklarowa� wprawdzie uznanie dla warto�ci takiego potwierdzania. Zgadza� si� na przyk�ad, �e zdanie na temat jakiego� rodzaju zjawisk mo�na wyprowadzi� z wi�cej ni� jednego zestawu przes�anek wyja�niaj�cych, np.: prawa przyrody stwierdzenie wa�nych okoliczno�ci hipoteza 1 ?. W prawa przyrody stwierdzenie wa�nych okoliczno�ci hipoteza 2 W SIEDEMNASTOWIECZNY ATAK NA FILOZOFI�... 93 W takich wypadkach Kartezjusz zaleca� poszukiwanie innych skutk�w, takich, kt�re dadz� si� wyprowadzi� z przes�anek zawieraj�cych pierwsz� hipotez�, a nie dadz� z przes�anek zawieraj�cych drug� (lub vice versa). W praktyce jednak Kartezjusz cz�sto nie idzie za tymi m�drymi wywodami, kt�re prezentuje w swoich pismach. Zazwyczaj sk�ania si� bardziej do traktowania eksperymentu jako pomocy w formu�owaniu wyja�nie�, ni� jako sprawdzianu adekwatno�ci wyja�nie�