Niebezpiecze�stwo utraty w�asnej to�samo�ci powoduje, �e cz�owiek oddala si�od �wiata zewn�trznego, "zamyka w sobie",ale to nie daje mu poczucia bezpiecze�stwa, czuje,...

Alleluja! W samą porę dwa debile zorientowały się, że są dla siebie stworzeni!

Doznanie l�ku, bezradno�ci i zw�tpienia, takw�a�ciwe dzisiejszemu cz�owiekowi, prowadz�ce cz�sto do konformizmu, jest taksamo zaprzeczeniemekspresji, jak skrajnyindywidualizm. Najcz�ciej mamy do czynieniaz wsp�istnieniem tychtendencji - "bycia sob�" i"bycia z innymi", a ekspresja rozumianajako warto�� egzystencjalna umo�liwia nam �ycie w tychdw�ch wymiarach. Nie jest tojednak �atwa propozycja. Sta�e poczucie niedoskona�o�ci rezultat�w w�asnej ekspresji,przeszkody, takwewn�trznejak zewn�trzne j� blokuj�ce, mog� stanowi� zach�t� do dalszych wysi�k�wiwci�� ponawianych pr�b, a mog� te� prowadzi� dorezygnacji albo szukania zast�pczych form dzia�ania. W przypadku ekspresji nieudanej jednostkarealizuje "projekt gry" lub "projekt ukrycia"3. Gdy rzeczywisto�� zmuszanas do zablokowania �ycia wewn�trznego, do t�umienia tak naturalnej potrzeby, jak� Jest wyra�anie siebie, kumuluj�si� niebezpieczne si�y, mog�cesi� przeobrazi� w oboj�tno��, apati� lub agresj�. Innyrodzaj sprzeczno�ci, tkwi�cy w istocie ekspresji wynika z samejstruktury procesu uzewn�trzniania siebie; potrzeba wyra�ania w�asnej osobowo�ci, motywacje wewn�trzne - nale�� do �wiata podmiotowego, ichwynik, czy objawy do �wiata zewn�trznego. Obiektywizacja uczu� i prze�y�,a tak�e innych do�wiadcze�,dzia�a� cz�owiekajest zawsze zwi�zana z niebezpiecze�stwemwyobcowania uczucia w momencieich wyra�enia. Trac�wiele z intensywno�ci prze�ycia, przedmioty czy wytwory zaczynaj� �y�w�asnym �yciem, podlegaj� ocenie zar�wno tworz�cego je cz�owieka, jaki ocenie otoczenia. Nie zawszetaocena wypada pomy�lnie, atrudno�ci"wi� wwielu przyczynach. Jedn� z nich, ogromnie wa�n�, zw�aszcza wdzisiejszych czasach jest relacja z innymi lud�mi. Zawsze istnia�a potrzeba M. Go�aszewska pisze o ekspresji nieudanej w studium zpogranicza filozofii i esteci,w: Cz�owiek w zwierciadle sztuki. Warszawa 1977. 19. i, . . obrze zrozumianym", ale czasy trudnej tera�ni^zosci j, pot�guj�,ycla . e problemy w kontaktachmi�dzyludzkich. Jak "�0^ harmonijne""T^ie z innymi, kt�rzy s� przecie�'elementami "^i" ludzkiegowspo, ^o kt�re] nale�ymy? Samotno�� czy poczucie odosobnieniato choTol"^ cywilizacji, atakuj�ca zdolno�� do komunikowaniasi�. 'W ,rud^"1P01^6"'" P01"6^ "^'dualno�cii zw"""'^,, zawiera^lematy ekspresji. Szczero�� i spontaniczno�� ted�cajej meodl�czJ� sl�^ nie musi oznacza� rezygnacjiz celowego pokiwania si� takn� WY"" J- konwencjonalnymi �rodkami wyrazu. Skoro zak�ada ona" 'e. rezonansu, skoro stanowi swoisty rodzaj korr""'katu, to wa�na si�^ ^r�wno zdolno�� inicjowania w�asnych akt�w ekspresyjnych, jak i od,,,,"a sygna��w, ekspresji partnera. M zna wi�c, upraszczaj�cnieco powiedzie�, �e w P-wesie ekspresji, wW" zPerspektywy "nadawcy" i "odbiorcy" ^anga�owatte s� trzyu] ^rieumiej�tno�ci: pierwsza, to szeroto rozumiePtba ekspresjika g " druga odnosi�aby si� do takiego jej "opraco^"'. '",by stawa�a si�mia�a i czytelna dla innych, ostatnia,to umiej�tno�� wra�liwegorea"a, postrzegania ekspresji drugiego cz�owieka. M" "wiele zrobio6 dTakszta�towania postawy tw�rczej, stymulowani2 aktywno�ci zwanej^ %jn� wci�� jest ona warto�ci� "zdobywan�", a nle dan� ka�demu ^to^iekowi. pkspresja - komunikacja - empatia Mi�dzy ekspresj� i komunikacj� istniej� liczne powi�zania, nie zawsze. ."znaczne r�nie bowiem s� rozk�adane akcentyPTOz poszczeg�lnychW"czy. ujmuj�cych si� t� kwesti�. I tak w klasyce"""modelu" komul^wania, opartym o interakcje semiotyczne g��wny nacisk k�adzie si� na. "zek nadawcy i przekazu z funkcjami ekspresyjny""- l^n przekaz wystan, emocje lub my�li nadawcy i tak jest odbierany, realizuje przedewszystkim te funkcje. Socjologowie kultury zwracaj� "wag�, ,z mimo indyw walnego charakteruwielu przekaz�w kultury ichkod ma charakter spoiny. Uwagi te odnosz� si�zw�aszczado j�zyka s�ownego, jako narz�dziakalkowania,ale rozszerzane s�na wszystkie ^^f symbolicznejopresji. Tw�rca, traktowany jako "nadawca" nie produkuje zawsze akt�w. ".flbolicznych w bezpo�redniej obecno�ci odbiorc�w, dlakt�rych je prze,'cza, lecz realizuje je tak�e dla tych, kt�rych petcepcji me jest niekiedy^olny przewidzie�. Kultura potencjalna - potencjii'"'6 spo�eczna - u�ci�la 20 nina K�oskowska4, wi��e si� zatem z wprowadzeniem dystansu czaweeo i przestrzennego pomi�dzy nadawc�i odbiorc�. Dystans ten powi�si�, gdy wymagainterpretacji odtw�rczej,jak na przyk�ad - dzie�oyczne i teatralne lub podlega utrwaleniu, dzi�ki zastosowaniu �rodk�w technicznych. Ograniczaj�c si� zatemdo komunikacji interpersonalnej trzeba podkre�li�wi�zek ekspresjii empatii w procesie komunikowania si� ludzi. Oznaczaona wczuwanie si� w problemyinnej osoby, co wsytuacji komunikacyjnejwymaga sprawno�ci, dok�adno�ci i adekwatno�ciodpowiedzi na stany drusiei osoby. M�wi si� o"percepcjiekspresji stanu wewn�trznego partnera"5. Wieleuwagi po�wi�ci�a problematyce empatii Irena Wojnar, traktuj�c j�jako zdolno��do przenikania cudzych prze�y� i wzbogacania w�asnego "ja"o obszarcudzej inno�ci. Akcent nawra�liwo��,a nie tylko sprawno��procesu komunikowania si�, przekonanie o wzbogacaj�cymcharakterze do�wiadcze� indywidualnych,dzi�kidrugiemu cz�owiekowi stanowi podkre�lenie wymiaru personalistycznego i wsp�lnotowego ekspresji. Autorka takomunikacj�traktuje jako uwa�ne reagowanie na akty ekspresyjne drugiegocz�owieka, wsp�prze�ywanie w kr�gu ludzkiej wsp�lnoty. Podkre�la, �esztuka, r�na i r�norodna rozszerza wiedz� osobist�, rozumienie traktujejako proces intymny, po��czonyz potrzeb� blisko�ci i zaufania. Jakkolwiekrozumieniei porozumienie to nie to samo, sprawy te s� do�� pokrewne. IrenaWojnar6 podkre�laj�c zwi�zek warto�ci ekspresyjnych z warto�ciami komunikacyjnymi, wymian� tre�ci przekazywanych, a wi�c komunikat�w stwierdza, �e proces ten dokonuje si� w r�nej formie, a mianowicie; obrazowej, czyli za po�rednictwemsztuki obrazu, ilustracji, symbolicznej, poprzez r�nego rodzaju znaki umowne, przedstawionetak�ew sztuce, semantycznej,czyli maj�cej okre�lone znaczenie (np. poprzez j�zyk), 4 A