Kiedy kszta�tuje si� nowy system � po�redniej regulacji zachowania � bar- dzo trudno jest oddzieli� wp�ywy oby- dw�ch na zachowanie...

Alleluja! W samą porę dwa debile zorientowały się, że są dla siebie stworzeni!

Jest to mo�liwe dopiero po wst�pnym okre�leniu r�nic w funkcjach i zasadach dzia�ania ka�de- go z nich. R�ne musz� by� czynno�ci w obydw�ch systemach. Pierwsze Toma- szewski (1975) nazywa reaktywnymi, drugie za� � czynno�ciami celowymi (dzia�aniem). Z tej koncepcji mo�na wyprowadzi� opis si� dynamizuj�cych obydwie formy aktywno�ci. W pierwszym wypadku s� to pop�dy pierwotne i wt�r- ne oraz bod�ce otoczenia, w drugim na- tomiast cele lub nieu�wiadamiane wyni- ki dzia�ania (przypadek dzia�ania moty- wu ochronnego; Obuchowski, 1967). Funkcje adaptacyjna i transgresyjna czy � jak woli j� okre�la� Obuchowski (1985) � tw�rcza by�y przez niego anali- zowane w kontek�cie w�asnej teorii. Au- 28 CZUJ� � MY�L� � JESTEM tor pisze o adaptacji tw�rczej jako osta- tecznym wektorze dzia�ania cz�owieka. Wektor ten powstaje wskutek og�lnej koncepcji �ycia i wynikaj�cych z niej za- da�. Realizowanie drugiej funkcji przez tego samego cz�owieka mo�na rozwa�a� tak�e z innej perspektywy, przez wyja- �nienie tego, jak dwa systemy regulacji ze sob� bie��co wsp�dzia�aj�. Istotne znaczenie przypisuj� tu �wiadomo�ci. By�by to trzeci system regulacji, wyod- r�bniony na podstawie nieco innych kry- teri�w. Jego funkcja nie dotyczy bezpo- �rednio relacji cz�owiek � otoczenie, lecz w istotnym stopniu odnosi si� do samej aktywno�ci podmiotu. Spr�buj� wykaza�, �e �wiadomo�� umo�liwia sp�jn� prac� system�w bezpo�redniej i po- �redniej regulacji zachowania dzi�- ki upodmiotowieniu dzia�ania. 2.1. System bezpo�redniej regulacji zachowania (BRZ) O systemie bezpo�redniej regulacji zacho- wania najwi�cej mo�emy si� dowiedzie� na podstawie bada� rozwojowych, obser- wuj�c zachowania wy�ej zorganizowa- nych zwierz�t i dzieci w okresie przedj�- zykowym. Troch� trudniej jest oddzieli� przejawy dw�ch rozwini�tych i wsp�- dzia�aj�cych system�w u cz�owieka doro- s�ego. Podejm� jednak tak� pr�b�, anali- zuj�c przedrefleksyjne przetwarzanie in- formacji, kt�re zachodzi przed uwag�. Bezpo�rednia regulacja zachowania przebiega ze wzgl�du na kontekst sytu- acyjny. Dlatego zosta�a opisana najobszer- niej w dobie behawioryzmu, kiedy odkry- to wiele podstawowych zasad funkcjono- wania organizm�w ze szczytu drabiny ewolucyjnej, w uk�adzie: oddzia�ywanie ze- wn�trzne � zachowanie. W�tpliwo�ci dotycz�ce odnoszenia prawid�owo�ci wy- krytych u ps�w i szczur�w do cz�owieka staj� si� mniej uzasadnione, je�li skupi- my si� na jednym, podstawowym syste- mie regulacji. Nie chcia�abym tu powta- rza� wyk�adu o warunkowaniu, kt�ry mo�na znale�� na przyk�ad w popularnej ksi��ce Zimbardo i Ruch (1994) pod ha- s�em �zachowanie przystosowawcze". Jednak pami�taj�c o podstawowych me- chanizmach warunkowania, w kt�rych wymienia si� rol� sygna��w, zwi�zk�w bod�ca i reakcji, pop�d�w, wzmocnienia, generalizacji i r�nicowania, wi�kszo�� z nas utrwala sobie uproszczony i nie do ko�ca prawdziwy obraz tego procesu. We wszystkich podr�cznikach odru- chy opisane s� jako zwi�zki bod�ca i re- akcji. Jest to zale�no�� liniowa, w kt�rej organizm wyodr�bnia okre�lony obiekt i na niego reaguje. Wydaje si�, jakby pies kierowa� si� kategoriami, jakich badacz u�ywa do analizy sytuacji, w kt�rej ten pies si� znalaz�. Tymczasem tak nie jest. Zwr�ci� na to uwag� w latach pi��dzie- si�tych Straus, przypomniany polskiemu czytelnikowi przez Pi�ata (1993). Straus przeprowadzi� wnikliw� krytyk� paw�o- wizmu, a jego najwa�niejszym zarzutem jest niedocenianie ca�o�ci sytuacji, kiedy bodziec mo�e pe�ni� swoj� funkcj� sygna- �ow�. Autor zada� pytanie: jakie musi by� prze�ywanie �wiata przez zwierz� lub cz�owieka, aby odruchy warunkowe by�y w og�le mo�liwe? 2.1.1. Struktura pola percepcyjnego (konfiguracja pobudze� zmys�owych) jako istotny sk�adnik pami�ci systemu bezpo�redniej regulacji zachowania (BRZ) Paw��w twierdzi�, �e sens sygna�u pole- ga na zwi�zku czasowym, na zapowiedzi MODEL SYSTEM�W REGULACJI ZACHOWANIA 29 odruchu bezwarunkowego przez bodziec pocz�tkowo oboj�tny. Lampka zapowia- da pokarm i zwi�zan� z nim reakcj� wy- dzielania �liny. Tymczasem na psa od- dzia�uje ca�y kontekst bod�c�w, ca�a struktura pola percepcyjnego, z intero- cepcj� w��cznie. Sens sygna�u (tak�e jego neutralno��) zale�y od znaczenia sytu- acji, od stanu zaspokojenia pop�d�w, od zaktualizowanych sytuacj� standard�w regulacji (kiedy pojawia si� na przyk�ad zagra�aj�cy obiekt), nie za� tylko od wskazanego przez eksperymentatora bod�ca. Na przyk�ad pies, wyprowadzo- ny z laboratorium w celu zademonstro- wania wytworzonego odruchu warunko- wego, pomimo g�odu mo�e si� wcale nie �lini� na widok lampki. Lampka umiesz- czona w otoczeniu innym ni� laboratoryj- ne, a tak�e liczne, obce audytorium mog� si� okaza� bardziej niepokoj�ce i wa�niej- sze od pomy�lanych przez eksperymen- tatora zwi�zk�w. Pi�at przytacza za Strausem inny przyk�ad: �Do laborato- rium, gdzie przebywa dobrze wytresowa- ny pies, wpuszczamy kota. Oczywi�cie ca�a tresura �bierze w �eb�, wszelkie sprawdzone sygna�y przestaj� dzia�a�" (op. cit., s. 60)