Jak wyryso-wany dooko�a otwor�w kszta�t niebezpiecze�stwa...

Alleluja! W samą porę dwa debile zorientowały się, że są dla siebie stworzeni!

Wnuczka znajomej mia�a w�wczas powiedzie�: "Babciu, mama nie pozwoli�a mi ci� o to zapyta�, ale czy ten gaz to b�dzie ten sam, co tam?" �ydzi ucz�, �e dzi�kowa� trzeba za wszystko. Odmawiaj� b�ogos�awie�stwa z okazji zobaczenia t�czy, spotkania kr�la albo us�yszenia dobrej wiadomo�ci. Wiem, �e Izrael na biblijnej ziemi nie mo�e by� Izraelem biblijnym. Wiem, �e gdyby jego biblijnej przesz�o�ci nie by�o, nie m�g�by by� Izraelem w og�le. W Muzeum Izraela w Jerozolimie jest jedna sala pe�na baga�y. I od niej nale�a�oby zacz��. Walizki, tobo�ki, paczki, w�ze�ki, zawini�tka, kufry. Ze sk�ry, dykty, wikliny, p��tna, drzewa, papieru. Tutaj wszyscy byli najpierw obcy. To kraj przybysz�w. Pionier�w, syjonist�w, wygna�c�w, uciekinier�w. W Hagadzie czytam: "W ka�dym pokoleniu cz�owiek musi widzie� siebie samego, jak gdyby wyszed� z Egiptu". Baga�y ci�gle przybywa. 39 Kilka portret�w z Polsk� w tle * Na pocz�tku b�d� obrazy. Obrazy wywodz�ce si� z "wyp�ywaj�cego z g��bi krwi wspomnienia". - Ojciec. On by� pan z brod�, w czarnych okularach. Taki du�y by�, �e jak umar�, Izaak Meir Korman, to na radiu powiedzieli. Pisa� ksi��ki na Breslaw. Na pomniku - Kochanowski - poeta. Mace du�e, okr�g�e w piekarni. One nie mog�y dotyka� chleba, wi�c wisia�y podwi�zane pod sufitem. - Pami�tam dziadka, ale on by� nietypowy, bo uprawia� rol�. Pami�tam koz�, kt�ra rozwali�a st� sederowy, bo wpu�cili�my jaz bratem jako proroka Eliasza. To dzia�o si� na Ukrainie. Mama m�wi�a z nami, dzie�mi, po �ydowsku, ale i po polsku, i po rosyjsku. Ojciec by� komunist�, mama bardzo pobo�na. Ojciec odprowadza� w sobot� mam� do b�nicy, a w S�dny Dzie� bra� nas do Krakowa na ciastka. Ojciec raczej siedzia� w wi�zieniach. Mama po�ci�a, prosi�a Boga o zlitowanie, ale nic z tego nie wysz�o. W czasie wojny zgin�li oboje, ojciec pobity na ulicy, matka w getcie. - W domu ja by�em jedynym synem, co ja chcia�em, to ja otrzyma�em. Ja pami�tam, �e ja chcia�em wiewi�rk�. Ale u nas by�y wiewi�rki rude, a ja chcia�em wiewi�rk� czarn�. W naszej okolicy, w Zamojskiem, ich nie by�o. Wi�c ojciec pojecha� do * Tekst ten by} opublikowany w "Tygodniku Powszechnym", nr 13/1992 r. 40 Krakowa, a potem do Wiednia i przywi�z� mi w klatce czarn� wiewi�rk�. Mieli�my las i staw za lasem. I ta wiewi�rka uciek�a mi w lesie. P�aka�em. Kupili mi kucyka. Na pocieszenie. - Dwaj dziadkowie. Obaj mieli d�ugie pejsy, nosili kapoty i takie typowe czapeczki �yd�w warszawskich, czarne z ma�ym daszkiem. Jeden mieszka� na Pradze i kiedy przyje�d�a� do nas, pi� tylko herbat� w szklance, bo podejrzewa�, co by�o zreszt� prawd�, �e jedli�my �winin�. Drugi dziadek, Szajek, mia� restauracj� za �elazn� Bram� naprzeciwko Hal Targowych. Te� by� �ydem pobo�nym. Ale ten prosty �yd wiedzia�, �e dzieci trzeba kszta�ci�. Pokolenie mojej matki ju� ko�czy�o gimnazja, a nast�pne pokolenie to ju� byli akademicy. Ale w�wczas odchodzili od tradycyjnego �ydostwa. To by�y wielkie tragedie. Przychodzi�em do restauracji dziadka. Pami�tam bardzo dobry s�ony groch z pieprzem, na ciep�o, do piwa. To by� taki trik. Groch by� bardzo s�ony, chcia�o si� po nim jeszcze wi�cej pi�. Przychodzili tam kupcy i wo�nice z hal. M�wiono po �ydowsku... - Ciocia Olga nosi�a sznurowane buciki i opowiada�a, �e pszenica albo buraki obrodzi�y. Nic nie wiedzia�y o �ydach, ona i jej c�rka Rita. U�ywa�y arcypolskiej terminologii - stryjna, �wiekra, ale to by�o na pocz�tku XIX wieku i wszyscy mieli �ydowskie imiona. Zelda Dworab wysz�a za stryja mojego dziadka Szmula Zajd�. Babka by�a jeszcze troszk� tradycyjna. Jad�a na przyk�ad tylko na oddzielnych talerzykach. Ale m�j kuzynek Rysio nie chcia� je�� nic innego, tylko szynk�. Babka by�a bardzo elegancka i inteligentna, ale bawi�a si� z ch�opskimi dzie�mi, wi�c m�wi�a "�osiem" i "zjij��". Ma�y stoliczek nazywa� si� u nich w Kaliszu ryczka. A na przydro�ny krzy� m�wiono Bo�a m�ka. Urodzi�am si� i wychowa�am na Nalewkach 23. Pami�tam nasze podw�rko, przekupni�w i domokr��c�w, kt�rzy swoje zachwalanie towar�w ubierali w piosenki. Alte brajt, alte zeml, stary chleb, stare bu�eczki, alte sztihen brajt, stare kawa�ki chleba. To takie melodie dzieci�stwa. Pami�tam sprzedawc� arbuz�w. Sta� ko�o w�zka i krzycza�: ,,/� hlap far a drajerl!" 41 (Chlapn�� za trzy grosze). Moja rodzina nie by�a religijna, cho� utrzymywa�a koszern� kuchni�. Ojciec jada� szynk� razem ze mn�, nie po�ci�, by� syjonist�. Matka by�a tradycyjna, w sobot� je�dzi�a tramwajem, ale wysiada�a dwa przystanki wcze�niej, �eby ludzie nie widzieli. Malowa�a usta i malowa�a w�osy, cho� pochodzi�a z rabinackiej rodziny Merenlender�w. Brat mojej matki mia� fabryk� krochmalu. Tam w Polsce stale im m�wili: "Jeste�cie obcy", a czuli si� u siebie. Tutaj m�wi�: "Jeste�cie u siebie", a nierzadko czuj� si� obcy. W przypadkowo spotkanym towarzystwie w Hajfie, Tel Awiwie czy Jerozolimie zawsze znajdzie si� kto� z Lublina, Bia�egostoku lub Warszawy. Wnuk rabina z Przysuchy albo krewny karczmarza z Lubartowa. Syn przyjaciela Nowotki albo c�rka krawca z bi�gorajskiego rynku. W ka�dej grupie jest kto� z Pawiej lub Dzikiej, kto� z Krochmalnej lub Marsza�kowskiej. Na ulicy, na przyj�ciu, w niemal pustym wagonie kolejowym pod Nazaretem, w okolicach Cwatu lub Beer Szewy, gdy zawiod� wszystkie j�zyki, zawsze jeszcze mo�na liczy� na polszczyzn�, mniej lub bardziej pordzewia��. Jest ich kilkaset tysi�cy - �yd�w pochodz�cych z Polski. Wyje�d�ali, bo "za du�o pami�ci by�o". Wyje�d�ali, bo "nie chcieli wszystkiemu by� winni". Wyje�d�ali, bo ich wyrzucano. Wyje�d�ali z gorycz�. Tutaj cz�sto �ni� pejza�e z wierzb� p�acz�c� i pierogi z jagodami. Wspominaj�, jak pachn� polskie s�owa, bo tylko one maj� zapach, �adne inne. Polska ci�gle ich boli. Uwa�a, �e jedynym miejscem, gdzie �ydzi �yj� w Polsce, jest cmentarz na G�siej. Pochodzi z miasteczka Soko��w Podlaski, p�torej godziny jazdy od Warszawy. Czyta� w jidysz wszystkich polskich klasyk�w. Wnuk nabo�nego �yda p�aka� czytaj�c Sienkiewicza. Od pi�tnastego roku �ycia wychowywa� si� w Warszawie, na ulicy Dzielnej, ale jego domu ju� nie ma. Uczy� si� u rabina Soko-�owskiego. To by� wielki rabin. Jego pejza� by� polskim pejza�em. Tam czu� zapach ziemi, tutaj nie czuje. 42 - Strata Polski to dla mnie wi�cej ni� strata matki. Bo jak si� traci matk�, wiadomo, ja te� p�jd� tam za ni�. A ta strata jest bezpowrotna