�W ostatnich czasach, w�r�d gwaru kwestii tureckiej, wydane zosta�o prawo o wzmocnieniu w�adzy administrator�w, daj�ce prawo genera�om-gubernatorom, gubernatorom i...

Alleluja! W samą porę dwa debile zorientowały się, że są dla siebie stworzeni!

..� �Czy te i wiele innych rzeczy nie s� oznakami porz�dk�w tureckich w Rosji? Oczywi�cie, pod wieloma wzgl�dami jest w Turcji ostrzej, na to jest ona Turcj�. Lecz za to w Turcji istnieje wolno�� cho�by przechodzenia od jednego wyznania giaurskiego do drugiego, a opr�cz tego, nawet Katkow naliczy� niedawno w Turcji wi�cej szk� ludowych ni� w Rosji, za� panowie sami przyznali�cie, �e sprzeda� detaliczna gazet w Konstantynopolu odbywa si� swobodniej ni� w Petersburgu... Pa�stwo, w kt�rym pod firm� samow�adztwa panuje samowola urz�dnik�w, w kt�rym nawet w systemie podatkowym istniej� jeszcze przywileje stanowe, w kt�rym panuje system przymusowego rosyjszczenia wszystkich lud�w niewielkorosyjskich, gdzie istnieje ochrona policyjna cerkwi panuj�cej i nie ma najelementarniejszej nietykalno�ci osobistej... takie pa�stwo nie mo�e s�u�y� gorliwie sprawie wolno�ci i samorz�du lud�w s�owia�skich i nies�owia�skich nawet spod panowania tureckiego�. Z powodu nominacji do Bu�garii ksi�cia Czerkaskiego, z zadaniem urz�dzenia tam stosunk�w agrarnych, rzuca Dragomanow pytanie: �Czy b�dzie trwa�o prze�ladowanie wszelkiej aluzji do demokratyzmu i socjalizmu w Rosji w�wczas, gdy ksi�� Czerkaski b�dzie zastosowywa� za Dunajem moskiewskos�owianofilski p�socjalizm�. Dzia�alno�� p�urz�dowych Grakchus�w za Dunajem� jest w ra��cej sprzeczno�ci z panowaniem reakcji w samej Rosji. Dragomanow robi ciekaw� uwag�, �e d��enie caratu do ekspansji na Zach�d od dawna wymaga stosowania wzgl�dem kraj�w podbijanych metod rewolucyjnych. Carat reakcyjny nie mo�e rozwin�� w pe�ni tych metod rewolucyjnych, p�tany jest on przez na�ogi i obci��enia swego systemu wewn�trznego. �Przytoczone fakty uwidoczniaj� ca�� nieruchomo�� i niezdatno�� ustroju politycznego rosyjskiego nie tylko do �ycia narodu w jego ramach, lecz i dla interes�w pa�stwa... Jaka� jest mo�no�� spe�niania wyzwole�czych, wr�cz rewolucyjnych, zada� dla pa�stwa, kt�re zachowa�o ca�y niekszta�tny, �redniowieczny, na p� azjatycki, ustr�j samow�adno-klerykalnego carstwa bojarskiego i zapo�yczy�o ze swych stosunk�w europejskich tylko p�ta przyja�ni niemieckiej, wyrafinowan� biurokracj� francusko-brandenbursk� i pojmowanie zasady narodowej w postaci przymusowego rosyjszczenia�.61 A zatem Rosja, dopiero po dokonaniu u siebie rewolucji, mo�e dzielniej posun�� naprz�d spraw� zbierania ziemi rosyjskiej, mo�e ra�niej wykonywa� testament Iwana Kality. Jest to przepowiednia wznowienia imperializmu zaborczego w przysz�ej porewolucyjnej Rosji. *** Dragomanow, by�y profesor uniwersytetu kijowskiego, pozbawiony katedry wraz z ekonomist� Ziberem w 1875 roku �z trzeciego punktu�, tj. za nieprawomy�lno�� polityczn�, by� w�wczas najwybitniejszym cz�owiekiem w�r�d emigracji rosyjskiej w Szwajcarii. Pod wzgl�dem programu spo�ecznego Dragomanow uwa�a� siebie za socjalist� i jakkolwiek �wczesne rewolucyjne partie rosyjskie odmawia�y mu miana socjalisty, by� on bodaj bli�szy so- 61 �Turki wnutrennije i wniesznije�. Pi�mo k izdatielu Nowago Wremieni M. Dragomanowa. Geneve-B�le-Lyon 1876, str. 9-11, 28, 29. 296 cjalizmu zachodnioeuropejskiego ni� one. By� Dragomanow przeciwnikiem terroryzmu rosyjskiego, id�cego do ustroju socjalistycznego drog� zamach�w i zab�jstw politycznych, by� przeciwnikiem buntar�w id�cych torem Bakunina, wierz�cych w ruchawk� ludow�, w �akieri� rosyjsk�, wyst�powa� przeciwko Tkaczowowi, zwolennikowi pochwycenia w�adzy pa�stwowej przez rewolucjonist�w i utworzenia scentralizowanej dyktatury rewolucyjnej. S�owem, by� przeciwko anarchistycznej propagandzie czynem, nowej pugaczowszczy�nie i jakobinizmowi czy blankizmowi rewolucyjnemu, wierz�cemu w zamach i w dyktatorskie rz�dy zorganizowanej mniejszo�ci rewolucyjnej. By� przeciwny ca�ej ideologii rewolucjonist�wludowc�w rosyjskich, lekcewa��cych rol� klasy o�wieconej, a nawet d��cych do jej sprostaczenia i roztopienia w ludzie, a zarazem lekcewa��cych reform� ustroju pa�stwowego na mod�� konstytucyjn�, nawet uwa�aj�cych konstytucj� za niebezpieczn� zamian� rz�d�w carskobiurokratycznych na �wie�e, �ywotniejsze a szkodliwsze jeszcze dla ludu rz�dy powstaj�cej ju� i pot�niejszej bur�uazji, marz�cych o przej�ciu bezpo�rednim od caratu do jakiego� rzekomo zgodnego z instynktami ludu rosyjskiego, gminno-bezpa�stwowego, socjalistycznoanarchistycznego ustroju. Natomiast Dragomanow s�dzi�, i� pierwszym warunkiem reformy bytu spo�ecznego Rosji jest zaprowadzenie ustroju konstytucyjnego i federacyjnego, zniesienie absolutyzmu i centralizacji pa�stwowej; do socjalizmu za� d��y� nale�y drog� organizacji klasy robotniczej. By� Dragomanow przekonanym przeciwnikiem caratu despotycznego i biurokratycznocentralistycznego i jego odwiecznych metod. Jednocze�nie za� dochodzi�, podczas swego pobytu na emigracji, coraz bardziej do wniosku, �e rewolucjoni�ci rosyjscy zaczynaj�, bezwiednie lub �wiadomie, na�ladowa� w�a�ciwo�ci i metody caratu, despotyzm, wiar� w przemoc, nietolerancj�, dochodz�c� do cynizmu bezwzgl�dno�� w stosowaniu �rodk�w, do postawionego sobie celu politycznego wiod�cych. Na tym zw�aszcza tle sk��ci� on si� z czasem gruntownie z ca�� niemal emigracj� rewolucyjn�. Wreszcie opu�ci� Szwajcari�, uda� si� do Bu�garii, zosta� profesorem uniwersytetu w Sofii i tam umar�.62 W kwietniu 1882 roku wydrukowa� on w wydanym w Genewie �Wolnym S�owie� artyku�: �Urok energii�. Z ca�� otwarto�ci� rzuci� w oczy rewolucjonistom rosyjskim gar�� zarzut�w i przestr�g, nie pozbawionych charakteru proroczego. Wytyka�, i� rewolucjoni�ci zaczynaj� lekcewa�y� w swym dzia�aniu zasady, ho�dowa� metodzie: cel u�wi�ca �rodki, zbli�a� si� w metodach post�powania do zwalczanego caratu