) Tryptyk, zamykaj�cy poczet trzydziestu dw�ch sonat fortepianowych, kr�luje im grup� samotnego tr�jszczytu, jak stra� Trzech Koron nad Pieninami...

Alleluja! W samą porę dwa debile zorientowały się, że są dla siebie stworzeni!

W rok po "Sonacie "f~ur das Hammerklavier", kt�ra mia�a by� jego "najwi�ksz�", ju� pisze now� - i okaza�o si�, �e za spadzistym szczytem tamtej s� nowe, jeszcze mo�e bli�sze niebiosom. I po zdobyciu ich dopiero wida�, jak wiele jeszcze przesz�o�ci ci��y na "Sonacie B_dur", kt�rej znamieniem i zarazem granic� jest po��czenie dw�ch �wiat�w, tradycyjnej sonaty z now� jej form�, prawie w niczym z tamt� nie z��czon�. �ywy i subtelny, beztroski temat E_durowy pocz�tkowego "Vivace Sonaty op. 109" po dziewi�ciu taktach bezpo�rednio ust�puje drugiemu; arped�iowany akord "a-his-dis-fis-a" wyzwala powag� "Adagio espressivo", jak�� niepoj�cie do�rodkowo u�miechni�t� powag� wielkiej wiedzy. Te dwa antypodyczne tematy pojawiaj� si� na zmian� wielkimi okresami, a� trysn� w mocno uwydatnionym "Prestissimo", w kt�rym zamiast walki jest anielski wy�cig dwu temat�w, si�y z zadumaniem, kt�re raz jakoby g�r� bierze w refleksyjnym pianissimo, ale repryza zjawia si� nowym p�dem i w ostrym nurcie porywa wszystko. Trzy staccatowe akordy - i przez szeroko rozwart� czarn� bram� - po kr�tkim napi�ciu - wesz�a cichym krokiem pie�� "Andante", temat dla pi�ciu wariacji, taka prosta, taka jednoznaczna w swym boskim wyr�wnaniu, co� z piosenki, co� z chora�u, symetrycznie uj�ta w dwie grupy po osiem takt�w. Teraz wiedz� wszyscy, �e wiele rzeczy jest zamkni�tych na zawsze i �e kolorowa mnogo�� zbarwiona jest w jednolitej gamie ton�w z�otej czerwieni, jak w obrazie Tycjanowym. Id� wariacje jak meandryczny fryz; a jednak w tym przepychu drobnoustrojowego mistrzostwa nie spos�b nie wyr�ni� �wi�to�ci pierwszej wariacji, pomys�owo�ci czwartej (gdzie bas powtarza s�owo w s�owo jakby rot� przysi�gi) i potwierdzenia pi�tej, kt�ra wybuja�a w szerokie fugato na ciemnej kanwie basowych tryl�w. Rozwia�a si� - w �lad za jej ariergard� idzie w niezm�conej kryszta�owo�ci temat sam, nagi - wierzymy, �e on zawsze przychodzi, po ka�dym odwr�ceniu si� - i najpro�ciej ko�czy sonat� szesnastu taktami swego roz�piewu. "Sonata As_dur" (op. 110) jest bez dedykacji: nie by�o godnego jej. "Moderato cantabile", rozpoczynaj�ce j�, ma powierzchni� bez najmniejszej zmarszczki, zwolon� z resztek pian, z ukazanym w ca�ej soczysto�ci rysunku dnem i jego bogatym �yciem. W drugiej cz�ci, "Molto allegro", to, co tam wali niepowstrzymanie i jesiennie wyszumia si� w nieokrzesanych skokach, sforzatach i pauzach, nazwano humorem. Widz� w tym raczej wp� zapomniany pobrz�k wszystkiego, co si� ju� przesili�o i ju� nie ma wr�ci�; dalek� opowie�� o dawno zgas�ych latach. I rzeczywi�cie: wkr�tce szarpane akordy ko�cowe zmazuj� ten obraz, na trzymanym pedale pasa� basowy jedzie w g�r� do zaciekawiaj�cej fermaty - i jeste�my w uroczystym b_moll "Adagia". Rzut oka na uk�ad tej cz�ci trzeciej ujawnia swobod�, z jak� autor traktuje utarte formy; co chwila zmienia si� tempo, tonacja, miara taktu, a liczne informacje autorskie s� wyrazem wielostronno�ci tego rozdzia�u. Po trzytaktowej cichej introdukcji wyp�ywa recytatyw w formie wyrazistego zdania. Z tajemniczo dygocz�cego "a", kt�re nagle prowadzi w E_dur, wy�uskuje si� w drgaj�cym b�lu (takt 12,!�) �a�osny �piew "Arioso dolente", jak p�acz rzeczywistego cz�owieka, p�acz niewstrzymany, rozbola�y, ��dny wsp�czucia, przybity do krzy�a w bezsilnym cierpieniu. Na skro� pokrwawion� k�adzie mu cich� d�o� majorowy temat "Fugi", w po�owie w zmienionej tonacji raz jeszcze oddaj�cy g�os zbola�emu p�aczowi, kt�ry teraz przebrzmiewa "w s�abn�cej skardze". I b�l si� odwraca, prze�wietla w zbawczy, krzepi�cy akord G_durowy i z ulg� nies�ychan� powraca "Fuga" w odwr�ceniu, w hymnie takiego wyswobodzenia, takiego najwy�szego b�ogos�awie�stwa, �e po nim tylko umrze� mo�na i by� na wieki wolnym! I jest Sonata Ostatnia. "Nie wydziera� wawrzynu H~aendlom, Haydnom, Mozartom: im przynale�y wieniec, mnie jeszcze nie." "S�ysza�e� ju� o moich wielkich dzie�ach? Wielkich, m�wi� - wobec dzie� Najwi�kszego wszystko jest ma�e." T� najwy�sz� ma�o�ci� oddycha "Sonata c_moll" (op. 111). "Duchowe mocarstwo jest mi najbli�sze, z wszystkich monarchii ducha i ziemi najwy�sze