l PODWA�ENIE ODPOWIEDZIALNO�CI JEDNOSTKI Jedna z najwi�kszych, je�li nie najwi�ksza zas�uga j Zygmunta Freuda polega�a na tym, �e wykaza� sa- mou�ud� kryj�c� si� za...

Alleluja! W samą porę dwa debile zorientowały się, że są dla siebie stworzeni!

Si�� woli wyobra�ali sobie nasi dzie- wi�tnastowieczni przodkowie jako w�adz�, za pomo- c� kt�rej podejmuje si� decyzje, po czym kieruje si� �yciem wed�ug nakaz�w moralno�ci i racjonal- no�ci tkwi�cych w samej kulturze. S�dz�, �e by�o to jedno z najwi�kszych odkry� Freuda, poniewa� badanie chorobotw�rczych nast�pstw wiktoria�skiej �si�y woli" doprowadzi�o go do koncepcji �nie�wia- domego". Odkry� on ogromne przestrzenie ludzkiej motywacji i zachowa�, kt�re okre�lane s� przez nie�wiadome pokusy, niepokoje, l�ki i niesko�czo- n� ilo�� pop�d�w i instynkt�w. Opisuj�c, "jak to ��yczenia" i �pop�dy" raczej ni� wola kieruj� na- szymi zachowaniami, Freud stworzy� zupe�nie nowy obraz cz�owieka, obraz, kt�ry wstrz�sn�� podstawa- mi emocjonalnych, moralnych i intelektualnych wy- 224 obra�e� cz�owieka Zachodu o sobie samym. Analiza Freuda zepchn�a wiktoria�sk� �wol�" do rz�du misternej racjonalizacji i samooszustwa. Diagnoza chorobotw�rczych aspekt�w �woli", kt�r� tak szczy- cili si� wiktorianie, by�a trafna i dok�adna. Jednak zmiana wizji cz�owieka w spos�b nieunik- niony prowadzi�a do podkopania woli i mo�no�ci po- dejmowania decyzji oraz podci�cia jednostkowego poczucia odpowiedzialno�ci. Cz�owiek, jakiego od- kry� Freud, by� cz�owiekiem kierowanym, nie-kie- ruj�cym. Cz�owiek �yje za pomoc� �nie�wiadome- go" � pisa� Freud, akceptuj�c s�owa Groddecka: �zakorzeniona wiara w psychiczn� wolno�� i wolny wyb�r (...) jest ca�kowicie nienaukowa i ust�pi� mu- si przed determinizmem, kt�ry rz�dzi �yciem psy- chicznym."1 Bez wzgl�du na to, czy stanowisko takie jest z punktu widzenia nauki prawdziwe czy fa�szywe, je- go praktyczne konsekwencje s� ogromne. Odbija ono, racjonalizuje, wzmacnia co�, co ma niemal cha- rakter choroby dwudziestego wieku: ludzkie widze- nie siebie jako wytworu pot�nych, �lepych pop�- d�w (i si� ekonomicznych, jak to wykaza� Marks w analizie r�wnie jak freudowska b�yskotliwej). Nie chc� przez to powiedzie�, �e Freud i Marks �spowodowali" zanik woli i indywidualnej odpowie- dzialno�ci. Wielcy ludzie raczej wyra�aj� to, co wy- �ania si� z g��boko�ci kultury, w kt�rej �yj�, i po- strzeg�szy, interpretuj� to, oo postrzegli, Mo�emy nie zgadza� si� z ich interpretacj�, nie mo�emy jed- nak ignorowa� tego, co zauwa�yli. Nie mo�emy ani nie przyj�� do wiadomo�ci, ani odrzuci� odkry� Freuda bez odci�cia si� od w�asnej historii, bez o- krojenia �wiadomo�ci, bez wreszcie utraty szansy przezwyci�enia kryzysu w planie nowej �wiadomo- �ci i nowej integracji. Proces zmiany ludzkiego o- 1 S. Freud, Wst�p do psychoanalizy, prze�. S. Kempner�wna, W. Zaniewicki, Warszawa 1935, s. 128. br�zu samego siebie, raz zapocz�tkowany, nie wr�- ci nigdy do punktu wyj�cia. Wyb�r istnieje mi�dzy zignorowaniem faktu, �e zniszczeniu uleg�a nasza wspania�a �si�a woli", a now� integracj� �wiado- mo�ci. �Nie chc�" ani �nie wybieram" pierwszego rozwi�zania, drugie jest wci�� przed nami. Kryzys polega na tym w�a�nie rozdarciu. Dylematy, kt�re pojawi�y si� wraz z podkopa- niem woli, sta�y si� dra�liwym problemem we w�a- snym ogr�dku Freuda, w psychoanalizie. Psycho- analityk Alan Wheelis bardzo trafnie okre�la ten problem, pisz�c: �Dla wyrafinowanych intelektua- list�w u�ycie terminu �si�a woli� jest zupe�nie jed- noznaczn� oznak� naiwno�ci. Niemodne sta�o si� po- szukiwanie bez fachowej pomocy drogi wolnej od neurotycznego cierpienia, poniewa� im mocniejsza b�dzie wola, tym bardziej prawdopodobne, �e zosta- nie nazwana szachowaniem przeciwfobicznym�. Nie- �wiadome dziedziczy presti� woli. Przedtem los cz�o- wieka wyznaczony by� przez jego ludzk� wol�, te- raz determinowany jest przez zrepresjonowane �y- cie psychiczne. Dewaluacja woli poci�gn�a za so- b� dewaluacj� odwagi, poniewa� odwaga istnie� mo- �e jedynie na us�ugach woli i nie spos�b, by mog�a by� ceniona wy�ej ni� to, czemu s�u�y. W naszym rozumieniu natury ludzkiej zwyci�y� determinizm, przegra�a determinacja."2 Tendencja do ujmowania swojego losu jako skutku determinizmu obejmuje r�wnie� w ostatnich dzie- si�cioleciach prze�wiadczenie wsp�czesnego cz�o- wieka, �e jest on ca�kowicie bezsilny w obliczu dzia- �aj�cych �si� naukowych", przybieraj�cych form� energii atomowej. T� bezradno�� wida� jasno na * A. Wheelis, Will and Psychoanalysis, ,,Journal of the Ame- rican Psychoanalytic Association", IV/2, kwiecie� 1956, s. 256. Bozwi�zanie problemu zaproponowane przez Wheellsa w ar- tykule i w ostatnim rozdziale The Quest for Identity, New York 1958, odbiega znacznie od g��bokiej warto�ci jego psy- choanalizy. przyk�adzie problemu bomby atomowej, wobec kt�- rego przeci�tny obywatel czuje si� ca�kowicie bez- silny. Wielu spo�r�d intelektualist�w problem ten dostrzega i, pos�uguj�c si� swoj� terminologi�, py- ta, czy �cz�owiek wsp�czesny" nie jest form� szcz�t- kow� gatunku ludzkiego.3 Wa�n� cech� obecnego dziesi�ciolecia jest rozw�j wsp�lnej �wiadomo�ci choroby. Nawet ludzie, kt�- rzy ogl�daj� telewizj� czy chodz� do kina, czuj� to. Film wsp�czesny oznajmia bez ogr�dek: �wiek ener- gii atomowej zabija wiar� w mo�liwo�� wp�ywu na to, co b�dzie si� z nami dzia�o."4 Rzeczywi�cie, isto- t� �nerwic" cz�owieka wsp�czesnego, mo�na to po- wiedzie� bez obawy, jest ograniczenie do�wiadczenia siebie samego jako obdarzonego odpowiedzialno�ci�, naruszenie woli i zdolno�ci podejmowania decyzji. Brak woli to co� znacznie wi�cej ni� problem etycz- ny: cz�owiek wsp�czesny zbyt cz�sto bywa przeko- nany, �e gdyby nawet nat�y� sw� wol�, jego dzia- �anie i tak rnie wysz�oby na dobre. To w�a�nie po- czucie niemocy, owe sprzeczno�ci wewn�trz woli,- konstytuuj� nasz podstawowy problem