Dlatego tak niezmiernie trudno jest przedosta� si� do Francji �ywej: typem �ycia francuskiego pisarza jest przystosowanie swej wytworzonej pod wp�ywem bogatego...

Alleluja! W samą porę dwa debile zorientowały się, że są dla siebie stworzeni!

Na naszym za� �yciu umys�owym Francja nie przestaje ci��y�, ale dla nas w�a�nie te dogmatyczne fikcje poza�yciowych francuskich �rodowisk staj� si� sam�, przed chwil� w�a�nie poznan� rzeczywisto�ci�. Trzeba pami�ta�, �e spo�ecze�stwo trwa moc� nieustannie spe�nianych, mozolnych trud�w fizycznych, �e jego si�a to jest ta moc, kt�ra pozwala przezwyci�y� �ywio� w sobie przede wszystkim milionom dusz: to niesko�czenie konkretne �ycie zaparcia i wysi�ku stanowi istot� spo�ecze�stwa, nasz� zbiorow� rzeczywisto��. Nasze "umys�owe" stany dusz wyrastaj� z tego zbiorowego �ycia. Wysokie abstrakcje nauki pozostaj� w bardzo odleg�ym zwi�zku z w�a�ciw� istot� �ycia. Nie te poj�cia �ycia, kt�re u�atwiaj� tworzenie si� politycznych, demokratycznych zrzesze�, ale te, kt�re odbijaj� samo skomplikowane, w walce z �ywio�em powstaj�ce i utrzymuj�ce si� rozcz�onkowanie �ycia, posiadaj� prawdziwe �yciowe znaczenie. Prawda, to nie jest co�, co mo�e by� poznane przez ka�dego cz�owieka we wszelkich warunkach; prawda - to jest tre�� wiadomo�ci, stan duszy pozwalaj�cy cz�owiekowi tworzy� dzie�a trwa�e i ostaj�ce si� wobec przyrody. Nie abstrakcyjny stan duszy popularyzatora, nie wyja�owiona psyche demokratycznego t�umu, lecz �ywe �ycie duchowe zbiorowo�ci ludzkiej jest organem prawdy. Psychika nasza trzyma si� w pozaludzkim chaosie moc� wielowiekowego procesu, kt�ry j� wytworzy�, moc� wielomilionowego wysi�ku, kt�ry j� d�wiga. Tylko poprzez zwi�zek sw�j z tymi wielkimi �ywotami dochodzi ona do rzeczywisto�ci w�asnej. Nadchodzi czas, gdy poj�cia te wtargn� do ca�kiem elementarnych traktat�w teorii poznania i logiki; wtedy odkry� b�dzie mo�na, �e co� podobnego g�osi� Mickiewicz. Aby jednak t� prawd� z niego wy�uska�, trzeba by�o w�y� si� w g��bokie pr�dy nowoczesnej filozofii. Nasi za� entuzja�ci Mickiewicza wol� ��czy� w sobie przestarza�e frazesy popularnych francuskich ksi��ek, broszur popularyzacyjnych, z przekonaniem, �e Mickiewicz odkry� co� bardzo g��bokiego, co w �wiecie �ycia do niczego nie s�u�y, ale za to w �wiecie ducha wytwarza niepospolite frazesy. W najbli�szym czasie postaram si� wykaza�, �e s� w Kursie literatur istotnie my�li, mog�ce nam u�atwi� rozstrzyganie niekt�rych trudno�ci, z kt�rymi dzisiaj ma do czynienia g��boka my�l filozoficzna. Le�� one w�a�nie na tej linii: stosunek do historycznego zbiorowego �ycia jest podstaw�, sprawdzianem rzeczywisto�ci ka�dej psychiki. Tu stara�em si� wykaza�, �e analogiczne stany dusz istniej� i w innych kulturach; mia�em te� na my�li wydoby� na powierzchni� jeszcze jeden rys. Rys ten dotyczy momentu niedostatecznie uwzgl�dnionego, zignorowanego niemal przez Mickiewicza. Mam tu na my�li ekonomiczno-biologiczn� konieczno��. Samo �ycie zbiorowe nie jest ostatecznym sprawdzianem; i ono nie trwa w pr�ni, lecz w obcym, sile tylko ust�puj�cym �wiecie. M�wili�my ju� o tej sprawie, i tu mo�emy opiera� si� na wyja�nionych uprzednio za�o�eniach. �ycie zbiorowe musi by� zdolne do samoistnej pracy na mo�liwie najwy�szym poziomie technicznym. Samoistno�� polega tu na tym w�a�nie, aby sama atmosfera duchowa i kulturalna danego spo�ecze�stwa dzia�a�a na jednostki wychowawczo w tym kierunku, uspasabia�a je umys�owo i moralnie do odpowiadaj�cego tym postulatom zorganizowania �ycia. Gdy si� to rozumie, pojmuje si�, �e zwi�ksza szans� zachowania si�, utrzymania polskiej tradycji, kto usi�uje przeku� j�, przetworzy� w danym kierunku, �e przeciwnie ka�dy element dzia�aj�cy w kierunku przeciwnym, ka�dy nowy ferment bezw�adu i apatii jest nowym ci�arem, wlok�cym zbiorowo�� nasz� na dno. Mickiewiczowski postulat zbiorowego �ycia, ��czno�ci z narodem jest dzi� ob�udnie pojmowany jako usprawiedliwienie w�asnej bierno�ci; i�� za si�� ci��enia historii, znaczy to wykonywa� my�l wieszcza. Dla usprawiedliwienia tych sofizmat�w deklamuje si� o syntezie cz�owieka wschodniego z zachodnim. Pisarze M�odej Polski maj� dar m�wienia o wszystkim w ten spos�b, aby nigdy nie by�o wiadomo, czy my�l� oni co� w danym razie, czy pisz� sobie ot tak dla stylu. Bardzo wi�c by� mo�e, �e i cz�owiek wschodni pana G�rskiego w my�li jego nie oznacza nic konkretnego: niejednokrotnie przecie� ju� krzywdzi�em naszych pisarz�w, traktuj�c ich jak �ywych ludzi, kt�rzy m�wi�, by wyrazi� jakie� swe przekonanie i poznanie, gdy tymczasem chodzi cz�sto o lini� gestu. Jak si� rzecz ma z tym wschodnim cz�owiekiem i jaka� to jest ta tajemnicza synteza? Jestem sceptykiem na punkcie Wschodu: wschodnia indywidualno�� jest taka sama jak nasza, posiada ona jednak bardzo ma�� w�adz� nad �yciem, znosi jego zbiorowy proces raczej, ni� �wiadomie stwarza. Nie usi�uje te� zrozumie� samej siebie przez zrozumienie swej roli w zbiorowym procesie, lecz s�dzi, �e tre�� psychiczna wt�oczona w ni� przez dzieje jest czym� absolutnym, bezwzgl�dnym: jest to stanowisko indywidualno�ci �yciowo bezsilnej. Cz�owiek Zachodu - to cz�owiek �wiadomie stwarzaj�cy swe �ycie. I w cz�owieku Wschodu i w cz�owieku Zachodu ma miejsce osobista biologiczno-psychologiczna praca, maj�ca ich uzdolni� do typowego w ka�dej z tych kultur stosunku do zbiorowego �ycia. Cz�owiek Wschodu uczy si� znosi� i wyzwala� przez wyrzeczenie si� ka�dego konkretnego kszta�tu; cz�owiek Zachodu, i to w znacznej mierze przez sztuk� w�a�nie, tworzy w sobie psychik� indywidualn�, kt�ra pozwoli�aby mu ca�e swe dziejowe �ycie �wiadomie stwarza�. Zgody i syntezy mi�dzy tymi dwoma pr�dami by� nie mo�e