Alleluja! W samÄ porÄ dwa debile zorientowaĹy siÄ, Ĺźe sÄ dla siebie stworzeni!
Jedno uproszczenie wiąże się z założeniem, że system polityczny, który znalazł się w kryzysie, przypomina źle skonstruowaną, przerdzewiałą budowlę, która musi się zawalić. Wszakże dotychczasowe historyczne doświadczenie nie potwierdza tego założenia. Można wskazać wiele krajów na różnych kontynentach, gdzie zahamowanie rozwoju, kryzys ekonomiczny i społeczny oraz utrata wiary w system są stanem permanentnym (Wiatr, 1991). Istotnie, co pewien czas dochodzi do gwałtownych wybuchów społecznego niezadowolenia, które mogą zainspirować pucz wojskowy albo doprowadzić do przesunięć personalnych na szczytach władzy. Nie zmienia to jednak faktu, że kraje te wegetują przez dziesięciolecia i dłużej, a władza i system stosunków klasowych pozo- 271 stają nie zmienione. W Polsce były takie odłamy warstw rządzących, które wierzyły, że żadne zmiany ustrojowe (a tym bardziej porozumienia z opozycją) nie są potrzebne, że trzeba umocnić kurs socjalistyczny" (por. Gilejko, 1999). Gdyby te odłamy zdobyły przewagę, bieg zdarzeń byłby zupełnie inny, a jedną z prawdopodobnych tego konsekwencji byłoby nasilenie represji wobec wszelkiej działalności opozycyjnej. Drugim uproszczeniem jest założenie, że władza jak dojrzały owoc" sama wpadłaby w ręce nowych (solidarnościowych) elit i nikt oprócz prominentów starego reżimu nie poniósłby przy tym strat. Wszakże dotychczasowe historyczne doświadczenie wskazuje, że nawet najbardziej niewydolne czy skorumpowane reżimy mają swoich zaciętych obrońców, którzy gotowi są z całą determinacją bronić swoich pozycji i przywilejów. Nic więc dziwnego, że wielkie zmiany społeczne dokonywały się kosztem wielu ofiar, głębokich zniszczeń i morza cierpień. Wielu obserwatorów zmian w Europie Środkowej zadawało sobie pytanie, dlaczego Polska i niektóre inne kraje naszego regionu uniknęły takiego losu. Przedstawione wyżej fakty nasuwają pewną odpowiedź na to pytanie: nie doszło do gwałtownych konfliktów, ponieważ znaczące odłamy ówczesnych elit władzy stały się współautorami zmian. Było to zaś możliwe dzięki temu, że same wyrażały wolę zmian i spotkały się z gotowością do współdziałania ze strony zorganizowanej opozycji. Okrągły Stół był instytucjonalizacją tego współdziałania blokującą drogę do krwawej konfrontacji. Należy dodać, że Okrągły Stół miał też jeszcze jedną, bardzo istotną funkcję: tworzył model pokojowych przekształceń ustrojowych. Bardzo wiele zmian społecznych dokonuje się na zasadzie modelowania. Proces zainicjowany w jednym kraju ma tendencję do przenoszenia się do innych krajów znajdujących się w podobnym położeniu. Tak się działo w okresie Wiosny Ludów, tak były inspirowane ruchy narodowowyzwoleńcze w różnych krajach, tak następowała transmisja faszyzmu czy komunizmu. Dotyczy to także idei leżących u podstaw porozumień Okrągłego Stołu. Trzecim uproszczeniem jest pogląd, że zmiana systemu była bezpośrednią konsekwencją zmian imperialnej polityki Związku Radzieckiego. Przyjmowano prostą tezę: skoro siła tzw. komunistycznych reżimów w Europie opierała się na radzieckich bagnetach", a Związek Radziecki w rezultacie pierestrojki wykazał desinteressement w kwestii tego, co się działo w Europie Środkowej, to tym samym owe reżimy były skazane na upadek. Pogląd ten nie uwzględnia dwustronnego charakteru zależności między procesami zachodzącymi w ZSRR oraz w krajach tzw. obozu socjalistycznego. W szczególności (choć nie wyłącznie) dotyczyło to Polski ze względu na jej strategiczne położenie w całym systemie. Tak więc trzeba było liczyć się z tym, że nagłe załamanie się systemu władzy w Polsce i gwałtowne konflikty czy wybuch zamieszek mogą mieć katastrofalny wpływ na politykę pierestrojki. Zdarzenia takie mogły doprowadzić do mobilizacji sił wrogich polityce pierestrojki i do upadku morale jej zwolenników. Obalenie Gorbaczowa (lub gruntowna zmiana prowadzonej przez niego polityki) to zjawiska, z którymi należało się bardzo poważnie liczyć (por. cytowane wyżej obawy polityków amerykańskich). 272 W konkluzji można stwierdzić, że wcale nie jest pewne, iż system musiał upaść, ani to, jakie byłyby koszty owego upadku jakie grupy społeczne poniosłyby największe konsekwencje i kto wyszedłby z tego obronną ręką. Biorąc pod uwagę obecną sytuację w tych krajach Europy Wschodniej, w których nie zawarto podobnych porozumień, możemy stwierdzić, że w wielu z nich stare elity władzy umocniły swą gospodarczą i polityczną pozycję, osiągając ogromne profity z dokonywanych zmian, podczas gdy wielkie rzesze obywateli znalazły się w bardzo złym położeniu. Uwaga końcowa Doświadczenie porozumień Okrągłego Stołu stanowiło podstawę ukształtowania się w Polsce podstaw ładu demokratycznego i prototyp konstruktywnych rozwiązań dzielących społeczeństwo głębokich konfliktów. Prototypowy charakter tego doświadczenia nie dotyczy jego formy, która była określona przez konkretny splot historycznych okoliczności, lecz jego istoty; było nią spotkanie wrogich wobec siebie stron, które mając na względzie interes nadrzędny - interes kraju w toku negocjacji z determinacją poszukiwały optymalnych w danej sytuacji rozwiązań