Pozosta�e operacje temporalne - jak si� wydaje - w spos�b konieczny musz� ��czy� si� ze zmianami dokonuj�cymi si� w przestrzeni, a temporalno�� (przebieg w czasie) jest tylko...

Alleluja! W samą porę dwa debile zorientowały się, że są dla siebie stworzeni!

Mamy wi�c podstawy, by twierdzi�, �e wyobra�enia przestrzenne graj� dominuj�c� rol� w rozwoju operacji konkretnych. Dominuj�c�, a nie wy��czn� - dlatego, �e nie wiadomo: 1� - jaki jest udzia� obrazowych reprezentacji uk�ad�w bod�c�w akustycznych i ich transformacji; 2� - czy te spo�r�d operacji temporalnych, kt�re pos�uguj� si� wy��cznie obrazami s�uchowymi mog� zast�pi� operacje przestrzenne w ich funkcji przygotowania nast�pnego stadium rozwoju my�lenia, tzn. sta- 4 �wiadczy� mog� o tym m. in. prace Piageta o rozwoju poj�cia czasu u dzieci. Wykaza� w nich nieroz��czny zwi�zek poj�cia czasu z poj�ciami ruchu, szybko�ci, przemieszcze� w przestrzeni (Flavell, 1967, s. 411 i nast.). 23 operacji formalnych5; 3� - w jaki spos�b mog� one wsp�dzia�a� ^przestrzennymi operacjami konkretnymi w przypadku, gdy rozw�j acji przestrzennych jest utrudniony, co jak przypuszczamy, mo�e miejsce u dzieci niewidomych od urodzenia. W tym miejscu nale�y dok�adniej om�wi� jeszcze jedn� funkcj� wy-dhra�e� przestrzennych, o kt�rej wspominali�my wcze�niej, ale kt�ra �yska�a - jak si� wydaje - nowe o�wietlenie. Ot� wg Berlyne'a wyobra�enia przestrzenne mog� pe�ni� rol� wewn�trznych reakcji symbolicznych sytuacyjnych i transformacyjnych sk�adaj�cych si� na proces ukierunkowanego my�lenia, przy czym ich rola jako reakcji sytuacyjnych odpowiada�aby temu, co Piaget nazywa aspektem figuratywnym proces�w intelektualnych (inteligencji), a reakcje transformacyjne odpowiada�yby aspektowi operacyjnemu inteligencji w terminologii Piageta. Trzeba wi�c zapyta�, czy reakcje symboliczne nieobrazowe, tzn. symbole werbalne, mog� zast�pi� wyobra�enia tworz�c zamiast nich �a�cuch przeplataj�cych si� nawzajem reakcji sytuacyjnych i transformacyjnych, czyli proces ukierunkowanego my�lenia. Pytanie to jest nieco odmiennym sformu�owaniem starego problemu tyflopsychologicznego - problemu kompensacyjnej roli mowy w procesach poznawczych niewidomych (por. np. S�kowska, 1968). Berlyne twierdzi, �e "konfiguracje werbalne s� s�abo przystosowane do reprezentowania transformacji, chocia� mog� funkcjonowa� do�� sprawnie jako reakcje sytuacyjne [...]" poniewa� "my�li transformacyjne [.. .] s� zale�ne od zinternalizowanych, czyli utajonych, form reakcji, kt�re w-swej zewn�trznej, pierwotnej formie wywo�uj� zmiany w polu bod�cowym" i powo�uje si� na badania Piageta, z kt�rych wynika, �e "chocia� logiczne my�lenie o klasach i relacjach pojawia si� po raz pierwszy w wieku ok. 7 lat, normalne dziecko w tym wieku od pewnego ju� czasu jest w posiadaniu wszelkich �rodk�w lingwistycznych dla wyra�enia tre�ci tego my�lenia [...]. S�owa takie jak "niekt�rzy" i "wszyscy" dziecko zna i stosuje do tworzenia poprawnych gramatycznie i prawdziwych zda� wtedy, gdy wnioski formu�owane przez nie przy u�yciu tych s��w s� nadal b��dne" (Berlyne, 1969, s. 191 i nast.). s M�wimy tutaj tylko o zast�powaniu tej jednej funkcji, kt�r� mo�na okre�li� jako przygotowawcz� lub rozwojow�, poniewa� nie ulega w�tpliwo�ci, �e funkcja bardziej bezpo�rednia, tzn, poznawcza, operacji przestrzennych nie mo�e by� zast�piona przez �aden inny proces poznawczy. Inaczej m�wi�c - informacje o pewnych fragmentach rzeczywisto�ci (np. o przestrzennych konfiguracjach konkretnych przedmiot�w lub o ich kszta�tach) nie mog� by� ujmowane inaczej ni� za pomoc� ich obrazowych wewn�trznych reprezentacji, kt�re mog� tworzy� si� oczywi�cie za po�rednictwem r�nych zmys��w (wzroku, dotyku, w pewnym stopniu - s�uchu), podobnie jak informacje o pewnych fragmentach rzeczywisto�ci mo�na odbiera� za pomoc� jednego tylko zmys�u i pozostaj� one niedost�pne dla kogo�, kto jest tego zmys�u pozbawiony. A wi�c raz jeszcze potwierdza�oby si� przypuszczenie wcze�niej przez sformu�owane, �e reakcje symboliczne stanowi�ce podstaw� my�lenia klasyfikacyjnego i relacyjnego (czyli podstaw� tworzenia si� operacji konkretnych) musz� mie� charakter nie tylko obrazowy, lecz tak�e przestrzenny i - przynajmniej w stadium operacji konkretnych - nie mog� by� zast�pione przez inny rodzaj reakcji symbolicznych, tzn. przez symbole werbalne. Pozostaje oczywi�cie otwarta kwestia mechanizm�w tego zast�powania na wy�szych poziomach rozwoju - w stadium operacji formalnych 8. Spr�bujemy teraz przedstawi� pogl�dy J. A. Ponomariewa na rozw�j my�lenia. Jak ju� wcze�niej powiedzieli�my, dla Ponomariewa poznanie polega na tworzeniu "m�zgowych modeli rzeczywisto�ci". My�lenie jest dzia�aniem wykonywanym w p�aszczy�nie wewn�trznej7. Wewn�trzna p�aszczyzna dzia�a� (WPD) nie istnieje u zwierz�t i ma�ych dzieci, kt�re dzia�aj� tylko w p�aszczy�nie zewn�trznej. WPD powstaje w toku rozwoju dziecka i pe�ni funkcj� kierowania dzia�aniem