"Post�powanie, kt�re wywo�uje w nas wstyd, to �po- st�powanie, kt�re obni�a nas w oczach naszych bli�nich"

Alleluja! W samą porę dwa debile zorientowały się, że są dla siebie stworzeni!

- Gdy obracamy si� w sferze zagadnie� zwi�zanych z godno�ci�, zaanga�owane s� takie dyspozycje, jak ambicja, cluma, wra�liwo�� na pochwa�� czy nagan�" 22. Uprawianie tzw. cn�t mi�kkich le�y w innym pionie psy- chologicznym. Wchodzi tu bowiem w gr� przede wszystkim wra�liwo�� na cudze cierpienie. Dostrzegaj�c w pewnym stopniu te r�nice, etycy nazbyt m�a�o liczyli si� z mo�liwo�ci� konflikt�w mi�dzy regu�ami zalecaj�cymi cnoty osobiste i cnoty obywatelskie. Dostrze- gali je raczej pisarze spo�eczni. "Jest niezgodno�� mi�dzy d��eniami do g�adko funkcjonuj�cego wsp�ycia a pe�nym rozwojem osobowo�ci" - pisa� w The Fear of Freedom - Eric�h Fromm. Ci, kt�rzy kieruj� si� dba�o�ci� o osob�, po- pieraj� zwykle ludzi o zr�nicowanych twarzach. Tymcza- �1 HaJka o pszczotach, przek�ad A. Gilnc:ank�, Blbltoteka Klasykdw Pilozofli Warszawa 19S7, s. 53. p An Introductlon to Soclal Peychology, s. 127 (XXI wyd. Londyo 1928), s. 163. 66 � �' 67 sem homogeniczna gromada konformist�w mog�aby zreali- zowa� naj�atwiej harmonijne wsp�ycie. Konflikty mi�dzy- osobnicze i mi�dzygrupowe s� zjawiskiem ujemnym z pun- ktu widzenia tych, kt�rzy t� harmoni� maj� na wzgl�dzie. Ich ca�kowite wyeliminowanie wydaje si� rzecz� zgo�a zatrwa�aj�c� tym, kt�rym le�y na sercu realizacja pewnych walor�w osobistych. Wra�liwo�� na cudz� nagan� nie jest dra�liwo�ci�. O cz�owieku, kt�sy zachowuje si� z godno�ci�, m�wi si� zwykle, �e mu korona �atwo z g�owy nie spada. Cz�owiek dra�liwy natomiast to cz�owiek, kt�ry doszukuje si� wsz�- dzie deprecjacji, co �wiadczy o tym, �e nie jest pewny swojej pozycji i dlatego widzi ci�gle jej zagro�enie, tak jak pijany, kt�ry upiera si�, �e konduktor mu w tramwaju ubli�y�, �e ludzie si� z t�iego �miej�. Ta czujno�� wiadczy o tym, �e opary alkoholu nie pozbawi�y go �wiadomo�ci, �e jego kondycja nie jest szczeg�lnie zaszczytna z�. POJ�CIE OSOBY Postulat szanowania w cz�owieku jego osoby ludzkiej wymaga� jej wyodr�bniertia 24. W pracy pt. O pewnej ka- tegorii umys�u ludzkiego: o poj�ciu osoby, poj�ciu "ja" y5 M. Mauss szkicowa� dzieje tej koncepcji. �aci�skie s�owo persona stanowi�o odpowiednik greckiego prosopon. Ten termin oznacza� tyle co "maska", "rola", czy "funkcja". Maska odpowiada�a roli, jak� si� odgrywa, czy funkcji, jak� si� spe�nia, kt�re z kolei decydowa�y o naszej go- dno�ci (w sensie presti�u). Epiktet, na co warto zwr�ci� uwag�, cz�sto przyr�wnywa c� ��owieka do aktora. "Pami�- taj, �e jeste� aktorem - czytamy w Encheitidionie - gra- =� Ju� po napisaniu teyo rozdzia�u natratiiam na artyku� E. E. Harris pt. The Respect tor Persons, drukowany w zbiorze pt. Ethics and Society (Anchor 1966), gdzie czytelnik mo�e znale�E pewne dodatkowe uwagi na interesuj�cy nas temat. �� Gdzie indzlej mla�am jui okazj� podkre�la�. ie przez wslyd rozumie si� tzeczy r�ne. Wstyd hamuj�cy okazywante uczu� albo u�ywanie wielk(ch st�w nle jest konlecznte l�kiem przed deprecjacj�. (Patrz moje Motywy po- at�powanta, s. 267j. =� M. Mauss, Sociologte et Antropologie (ez�� V: "Une cat�gorie de 1'esprit humaln: La nolion de personne, celle du �moi>,"), Presses Universitaines, Parlc 1960. , l/ � j�cym rol� w widowisku scenicznym..." ze. Ma_uss stoikom w�a�nie przypisuje szerzenie_szacunku_dla o�oby. Ze stoi- cyzmu ten �zynhik mia� sp�yn�� na chrze�cij�a�stwo, kt�re ka�dego na r�wni obdarowywa�o dusz� nie�mierteln�. Na rozw�j pojt=cia osoby wp�yn�� mia�a z kolei koncepcja osobowo�ci prawnej w prawie rzymskim, w kt�rym nie- wolnik pozbawiony pocz�tkowo osobowo�ci prawnej (ser- vus non hnbet personam) z czasem te osobowo�� uzyska�. SPO�ECZNE CZYNNIKI WARUNKUJ�CE ROZWOJ LUB D�AWIENlE GODNOSCI Po�r�d socjolog�w n,apotyka si� cz�sto opini�, �e zr�- nicowanie ludzkich osobowo�ci i podkre�lanie ich indywi- dualnego charakteru ma �cis�y zwi�zek z procesami urba- nizacji. Ustr�j rodowy mia� w s�abym stopniu t� indywi- dualno�� uwzgl�dnia�. Wszak syn m�g� odsi�adywa� kar� za ojca, a ojciec za syna, co w Polsce mia�o miejsce do XVIII stulecia. Odpowiedzialno�� zbiorowa poprzedzaj�ca uznanie, �e tylko sprawca odpowiada za sw�j czyn, roz- p�ywa�a tak�e osob� w jakiej� grupie rodzinnej, s�siedz- kiej czy w ka�cie. Arystoteles - o czym pisa�em obszerniej w Socjologii motalno�ci - wskazywa� na to� iak despotyzm rz�d�w wp�ywa na niszczellie qodno��ci obywateli. Gdzie jej nie zdo�a� zniszczy�, tam niechybnie musi sie z ni� zderzy�. "...Autonomia wewn�trzna cz�owieka nie bywa nigdy wy- godna dla �adne' w�adzy -- pisze Maria D�browska w swo- ich zkicach o Conradzie - skoro nawet lojalny Sokrates musia� przyp�aci� j� �yciem" z�. Wskazywa� te� na to L. Krzywicki, pisz�c: "Tam adzie z jednej strony stoi cz�o- wiek-despota, z dr_ugie�j lud_zi_e z wysoko rozwini�tym po- czuciem go_dno�ci osobistej, tam starcie staje si� nieuni- knione" 2B � . Montesquieu mia� swoj� teori� dotycz�c� w�arunk�w spo- �ecznych, sprzyjaj�cych rozwojawi honoru sprz�gni�tego z tymi warto�ciami, jakie by�y w cenie w i�ieologiach rycerskich. Sprzyja�a mianowicie - jego zdaniem - ak- centow�:niu poj�cia honoru monorchia, kt�ra oparcia szttk�;- f� Encheiridion, przek�od L. Joachimowicza, warszawa 1961, s. 463. �T Warszawa 1959, s. lSS�. =� L. Krzywicki, Dzie^�o, t. 11. Warszewa 1958, s. 38. . 68 I 69 �a w uprzywilejowanych z�. Poniewa� tymi klasami uprzy- wilejowanymi by�y w Europie od czas�w opisywanych przez Homera a� clo czasciw przej�cia w�adzy przez miesz- cza�stwo, warstwy rycerskie i dziedzicz�ca ich wzory ary- stokracja, poj�cie honoru zosta�o, jak ju� wspominali�my, sprz�gni�te z ich hierarchi� warto�ci. Ale ta godno�� uto�- samiana z tak interpretowanym honorem nie obejmuje wszelkich rodzaj�w godno�ci. Uci�nieni, podtrzymuj�cy w swoich szeregach wiar� w swoj� szczeg�ln� rnisj� histo- ryczn�, znajduj� tak�e w tej wierze oparcie dla poczucia w�asnej warto�ci 3�. Tylko godno�� zwi�zana z okre�lonymi warto�ciami, ale nie godno�� w og�le, bywa�a anektowana na rzecz uprzywilejowanych, u kt�rych, jak �artowa� sobie Mandeville, honor by� dziedziczny jak podagra. Przeciw- stawiaj�c ideologii rycerskiej pracowito��, odpowiedzial- no�� za s�owo czy zdyscyplinowanie, mieszcza�stwo na tych cnotach opiera�o t� wt�rn� warto��, jak� stanowi god- no�� i dolnaga�o si� za nie nale�nego szacunku. Wspominali�my o tym, �e ustr�j rodowy rnia� nie sprzy- ja� rozwojowi poj�cia osoby, zw�aszcza osoby traktowanej jako ni�potrzebne inclywi.duum. Tymczasem I;ohaterowie Homera, dla kt�rych cze�� w�asna stanowi�a dobro naj- wy�sze i kt�rych uczulenie na swoj� ja�� odzwierciedlon� by�o zupe�nie wyj�tkowe, z tego w�a�nie wywodzili si� ustroju. �ci�le zwi�zany z ustrojem rodowym obowi�zek pomsty za l�onego rodzica, stanowi� tragedi� Cyda, w tej wersji, jak� nadaje legendzie o Cydzie Corneille

"Post�powanie, kt�re wywo�uje w nas wstyd, to �po- st�powanie, kt�re obni�a nas w oczach naszych bli�nich" - pisa� Mc Dougall...

Alleluja! W samą porę dwa debile zorientowały się, że są dla siebie stworzeni!