dzi�o si� miasto- pa�stwo; na nim te�, a nie - jak na og� w spo�eczerstwie semickim - na rodzinie czy rodzie opar�a si� potem struktura spo�eczna...

Alleluja! W samą porę dwa debile zorientowały się, że są dla siebie stworzeni!

Rozkwit miasta-pa�stwa, b�d�cy w ostatecznym rachunku wynikiem systemu irygacyjnego, doprowadzi� do rozwoju w wielu dziedzinach; o niekt�ry ch z nich mo�emy tutaj wspomnie� tylko mimochodem. Bez prawa korzystania z urz�dze� nawadniaj�cych ziemia w po�udniowym Iraku jest praktycznie bezwarto�ciowa. Tote� ka�de nadanie jakiej� dzia�ki ziemi ��cz~��o si� z g�ry z przyznaniem tego prawa. Nieracjonalne jednak korzystanie z row�w nawadniaj�cych mog�o mie� zgubne skutki dla grunt�~~ na:~e�~cych do innych cz�onk�w wsp�lnoty. Dlatego konieczne sta�o si� ust_.;wvienie przepis�w, reguluj�cych korzystanie z kana��w nawadniaj�cych, i zapewnienie ich przestrzegania. By� to v~~i�e jeden z czynnik�w, kt�re doprowadzi�y do narodzin ustawodawstwa pisanego i systemu administracyjnego oraz do utworzenia zal��ka w�adzy policy jnej w postaci zna.- :mch g�rniej jako gugallu inspektor�w kana��~;.�. Przerwanie wa��w ochronnych rzek w czasie wiosennego przyboru w�d. kt�re stanowi�o dla tego kraju sta�� gro�b� jeszcze do po�owy d~f~udziestego wieku naszej ery, mog�o zatrze� stare miedze, znacz�ce granice p�l; sta�o si� to oczywistym bec�cem do rozwoju geometrii i miernictwa. Nieustanna. konieczno�� walki z �-od� wywar�a tak�e wp�yw na mitologi�, tv kt�rej pr~aistota Tiamat, ez~-li morze, zostaje p�niej pokonana przez swe dzieci - wielkie b�stwa. Rzeki by�y dobrodziejstwem, ale spos�b, w jaki si� zacho~~~waly, wydawal si� kapry�ny. Ich przyb�r, zale�ny od topnienia �nieg�w tv g�rach Armenii i od wiosennych opad�w deszczu w dorzeczu rzek Wielkiego i Ma�ego Zabu, by� (dla Sumer�w) niemo�liwy do przewidzenia, a ponadto nast�nov~a� w porze roku nie dostosowanej tu - jak w Egipcie - do potrzeb zbio~c~w. Ten czynnik niepewno�ci i powtarzaj�cej si� rokrocznie obawy o �yzno�� ziemi znajduje odbicie w religii sumeryjskiej i w ca�ym p�niejszym �wiatopogl�dzie babilo�skim. Jako jedno z po�rednich nast�pstw powstar:ia miast-pa�stw wymieni� mo�na tak�e i to, �e centralizacja umo�liwi�a wznoszenie wielkich budowli architektonicznych: zigurat, czyli wielka wia�a schodlso~~a, sta� si� - i w wielu wypadkach pozosta� do dzi� dnia n<,, ;:~ardziej znamiennym elementem sumeryjskiego miasta. I\vast�pstwem udoskonalonej techniki nawadniania powinno by� - jak utr:.ymywa� pewien specjalista w zakresie iniynierii irygacyjnej - prze Pods!awy spo�ecze�stwa babi�o�skiego i babilo�slfli spos�b tycia 147 suni�cie obszaru uprawnego z rejonu delty na r�wnin� nadrzeczn�. Odkrycia archeologiczne dowodz�, �e tak w�a�nie si� sta�o. Najdawniejsza osada w bumerze - jak wynika zar�wno z sumeryjskich przekaz�w pisanych, jak i z wykopalisk archeologicznych - znajdowa�a si� w Eridu, nad brzega-mi laguny Zatoki Perskiej. Osada ta jednak w okresie zwanym wczesnodynastycznym I (oko�o roku 2800 p.n.e.) przekroczy�a ju� szczytowy punkt swego znaczenia, w pocz�tkach za� historycznego okresu Sumeru wielkim o�rodkiem kulturalnym by�o Uruk. Odzwierciedleniem tego przesuni�cia, kt�re dolcona�o si� w wyniku rozwoju techniki nawadniania, jest by� mo�e sumeryjska legenda o wizycie bogini Inany u jej ojca Enki. Komunikacja w Sumerze napotyka niewiele tylko przeszk�d naturalnycr, tak �e bez w�tpienia ju� w zaraniu historii wytworzy�a si� uderzaj�ca wprost jedno�� kulturowa ca�ego kraju 1. �wiadczy o tym nie tylko jednolita architektura oraz jednakowe instytucje polityczne i religijne, lecz tak�e fakt, �e po wynalezieniu pisma natychmiast rozpowszechni�o si� ono we wszystkich miastach Sumeru - i to nie tylko je�eli chodzi o jego og�ln� zasad�, ale i w detalach; nie mo�e by� dzie�em przypadku, �e wykazy znak�w w r�nych miastach s� w zasadzie identyczne. Z~'spomnieli�my ju� o powszechnie akceptowanej teorii Jacobsena, i� najstarsz� form� organizacji politycznej w Mezopotamii by�a "demokracja grymityvna". Jacobsen rozumie przez to organizacj� spo�ecze�stwa, w l~t�rym "suwerenna w�adza spoczywa w r�kach powszechnego zgromadz~nia wszystkich wolnych doros�ych jego cz�onk�w": Teorii tej bezpo�reeinio nie mo�na udowodni�, gdy� okres, do kt�rego si� ona odnosi, zako_~czy� si�, zanim pismo zacz�to stosowa� do innych cel�w ani�eli naip:-^stsze formy ksi�gowo�ci. Istnienie wszak�e owej "demokracji prymity~vnej" mo�na wydedukowa� z p�niejszej literatury sumeryjskiej i babilo�skiej, pod warunkiem, i� przyjmie si� le��ce u jej podstaw euhemer~-styczne za�o�enie, w my�l kt�rego organizacja bog�w musi stanowi� odzwierciedlenie organizacji spo�ecze�stwa ludzkiego, tak jak zachowa�o si� ono w pami�ci z czas�w, kiedy si� to spo�ecze�stwo wykrystalizowa�o