Pocz�tek dawa�y piosenki rapsoda, potem narzeczony �piewa� lub recytowa� (w duecie m�skim) madryga� o narzeczonej, odpowiada�a mu narzeczona ballad�, wybucha�a...

Alleluja! W samą porę dwa debile zorientowały się, że są dla siebie stworzeni!

Inna forma wesela polega�a na tym, �e nie by�o inscenizacji k��tni rod�w: uroczysto�� zaczyna�a si� od sceny s�du. Dwaj m�odzi ch�opi i trzeci stary (so�tys), przybyli ze wsi do miasta, przedstawiaj� s�dziemu sw�j sp�r o dziewczyn�. S�dzia nie odzywa si� s�owem. M�odzie�cy sami zadaj� sobie pytania, wytaczaj� racje i kontrracje, wreszcie sami komunikuj� sobie wyrok. Potem wesele toczy si� znanym ju� trybem. W �Dialogu wt�rym� Ruzanta, jednym z arcydzie� wczesnego teatru weneckiego, z kt�rym warto zapozna� si� bli�ej, wida� wyra�nie, jak Ruzante przejmuje, powtarza i przetwarza �w epizod s�dowy wesela. Ale wie�niak jako posta� dramatyczna to nie jest wynalazek Ruzanta. To stara tradycja literacka. �r�d�a renesansowej komedii weneckiej s� bowiem nie tylko ludowe, lecz tak�e uczone, literackie w�a�nie, tkwi�ce we wczesnej renesansowej poezji i prozie w�oskiej i w odradzaj�cej si� tradycji antyku rzymskiego. Do �r�de� tych nale�y z pewno�ci� obca, a nawet wroga liryzmowi Petrarki poezja realistyczna, satyryczna, obyczajowa, uprawiana mi�dzy innymi przez weneckiego patrycjusza, Leonarda Giustiniana (1388�1446). Jedna z jego kompozycji poetyckich, zwanych contrasto, ko�czy si� jak �Wenecjanka�, drugie arcydzie�o teatru weneckiego, anonimowe i niezwyk�e: m�atka zaprasza m�odzie�ca, �eby przyszed� bez obawy, m�a nie b�dzie w domu. Oczywi�cie patronem naczelnym tej literatury jest �Dekameron� (1353). Dla obu wymienionych arcydzie� mottem mog�oby by� nast�puj�ce zdanie z �Dekamerona� w�a�nie (Dzie� 7, opowie�� 6): �Wielu mniema i g�osi, �e mi�o�� odbiera rozum i ludzi jakoby w g�upc�w zamienia. Zdaje mi si�, �e to mniemanie jest mylne.� 69 Czy�by?... � zapyta� mo�na po zapoznaniu si� z �Dialogiem wt�rym� i �Wenecjank��. �e nie ma tu odpowiedzi jednoznacznej, zdaje si� potwierdza� r�wnie� Matteo Bandello (1485� 1561) w jednej ze swoich nowel. Nowela jest o tym, jak wielki spryt mi�osny okaza�a pewna wdowa: urz�dzi�a si� tak, �e z�owiony m�odzieniec nigdy si� nie dowiedzia�, z kim �yje. Tak oto Bandello opisuje ze wszystkimi szczeg�ami epizod dramatycznie przedstawiony w �Wenecjance�. Fabu�a jest identyczna, cho� nie we wszystkich szczeg�ach, za to a� do najdrobniejszych. Nowela Bandella jako �r�d�o literackie �Wenecjanki�, kt�rej autor jest nieznany, ma jeszcze i to znaczenie, �e podaje dat� jej powstania. Mianowicie we wst�pie Bandello powiada, �e by� �wiadkiem bitwy pod Barge i tam�e w�a�nie us�ysza�, �co zrobi�a pewna bogata, szlachetna i bardzo pi�kna szlachcianka, kiedy zosta�a wdow�. A nie chc�c powt�rnie wychodzi� za m��, ani te� pow�ci�gn�� si� nie mog�c, z jak� chytro�ci� zadba�a o zaspokojenie swoich potrzeb�. Bitwa pod Barge toczy�a si� w roku 1537. Z pewnym wi�c prawdopodobie�stwem dat� powstania �Wenecjanki� mo�na ustali� na �oko�o roku 1540�. �Dialog wt�ry� Ruzanta powsta� prawdopodobnie �oko�o roku 1528�. Oba arcydzie�a s� niezbyt od siebie odleg�e w czasie: oba nale�� do tego samego okresu, do tej samej kultury. Dla obu te�, opr�cz wymienionych �r�de� literackich i ludowych, natchnieniem by�a z pewno�ci� �Mandragora� (1521) Makiawela, tym bardziej �e grana w Wenecji w roku 1522 przez zesp� s�ynnego Cherea, kt�ry mia� w swoim repertuarze komedie Plauta i Terencjusza jako �stare� (klasyczne) oraz Makiawela i Bibbieny jako �nowe�. �Mandragora� jest, jak wiadomo, w spos�b zaskakuj�cy dwuznaczna: przedstawia radykalne z�o jako co� komicznego; traktuje swoich bohater�w jako osobowo�ci niemoralne, lecz s� to postacie �mieszne; o�rodkiem akcji dramatycznej czyni zbrodni�, lecz tak dalece zbagatelizowan�, �e jakby mimowoln�. �Dialog wt�ry� Ruzanta jest temu duchowi bardzo bliski. �Wenecjanka� mo�e mniej wyra�nie, lecz i ona przedstawia przecie� seri� portret�w bezlitosnych, przenikliwie ukazuj�cych to, co ludzie zwykli ukrywa�. Trzeba jeszcze � tym razem jako �r�d�o my�lowe obu komedii � przywo�a� s�ynne �aci�skie teksty wielkich humanist�w, rozpowszechnione w stuleciu poprzedzaj�cym powstanie �Dialogu wt�rego� i �Wenecjanki�. Obok cytowanego wy�ej Boccaccia, inne motto dla obu komedii stanowi� mo�e zdanie, kt�re w swych �aci�skich Epistulae, wydanych w Wenecji w 1502 roku, napisa� Francesco Filelfo: �quomodo corporis oblivisci queat non intelligo...� � nie pojmuj�, jak mo�na zapomnie� o ciele... (skoro cz�owiek jest nie tylko dusz�). Idzie tu bowiem o ten w�tek renesansowej my�li humanistycznej, stanowi�cy now� interpretacj� cz�owieka, wed�ug kt�rego wszelki ascetyzm jest b��dem. A podstawowym b��dem wszelkiego ascetyzmu jest to, �e cnota nie jest dla niego cnot� ca�ego cz�owieka: duszy i cia�a, ich harmoni�, odnawiaj�c� si� ustawicznie. Omawiany w�tek my�lowy stanowi� wi�c rewindykacj� cia�a i jego potrzeb, wywodz�c� si� z przekonania, kt�remu da� wyraz Poggio Bracciolini (1380�1459), �e cz�owiek nie jest dusz�, jest cz�owiekiem, a wi�c opr�cz duszy jest tak�e cia�em. Pisma s�ynnego Lorenza Valla (1407�1459) przynosz� tak�e pe�n� rehabilitacj� �ycia doczesnego we wszystkich jego dziedzinach i aspektach, wbrew wszelkim formom ascetycznej negacji. Valla po�wi�ca te� sporo miejsca temu dziwnemu stanowi psychicznemu czy uczuciu, kt�re �Dialog wt�ry� i �Wenecjanka� przedstawiaj� tak sugestywnie: nami�tno�ci mi�osnej. Natura � powiada w tej materii Valla � jest bosk� s�u�ebnic� Boga, tote� przeciw Bogu grzesz� ci, kt�rzy j� t�umi� i kalecz�. Celem cz�owieka bowiem nie jest okaleczenie samego siebie, lecz rozwijanie swych tw�rczych d��no�ci, a b�ogo�� ducha i rado�� cia�a po��czone to stan owej hedone, najwy�szej przyjemno�ci, stanowi�cej warto�� sam� dla siebie i � jak s�usznie powiada Epikur � najwy�szego dobra